Η εμπλοκή των αλλοδαπών μαθητών με αναπηρίες σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού: διερεύνηση του παράγοντα της "ετερότητας" ως αιτίου εκδήλωσης του φαινομένου

Abstract

School bullying is regarded as a complex social phenomenon that emerges through various and intricate connections between the environment and the individual, having serious negative consequences for all those who are involved. Recently, there has been a growing research interest in examining the relationship between bullying and diversity, as bullying against students belonging to different minority groups is considered to be a constantly increasing problem in today’s schools. Diversity is characterized as an important factor that increases the likelihood of students’ involvement in bullying, because the presence of one or more differentiating features in comparison with their peers makes the student “different” in the eyes of others, so that the student is at a greater risk of being engaged in bullying behaviour. Τhe current research is the first attempt to shed light and to capture the issue of school bullying against students with disabilities from different ethnic background who attend Greek general-education schools. The aim of the study was to investigate the bullying experiences of students with disabilities from different ethnic background, as well as to examine the role of their diversity characteristics (i.e. different ethnic background and disability) in the emergence of the phenomenon. Specifically, the research sought to address the types of bullying that students belonging to this socially vulnerable group were exposed to, the places where these episodes unfolded, the characteristics of the bullies, the causes of the phenomenon, the management strategies towards these episodes and the relationship between having friends and experiencing bullying. Twenty students with disability from different ethnic background (n=20) attending general elementary and secondary schools in Greece, were included in this study. Participants had either a physical disability or a sensory disability (visual or hearing disability). Semi-structured individual interviews were conducted during which participants revealed their personal experiences, perceptions, thoughts and feelings about their involvement in bullying episodes having the role of the victim. Content analysis was then used as a method of secondary analysis of qualitative data. The results of the study showed that students with disabilities from different ethnic background experienced physical, verbal, social and cyber bullying, or the combination of two or more forms. Furthermore, bullying situations occurred in parts of the school building (i.e. schoolyard, hallways, stairs, toilets, classroom, school event venue, etc.), but also outside school (i.e. in the area surrounding the school, in school trip destinations, on the school bus etc.) at various times (i.e. during recess or during the lesson, before or after school, on school trips and in the evening hours). According to the participants’ responses as for the characteristics of the students-bullies, the perpetrators had no features of diversity (they were native without disability). Moreover, it was revealed that the majority of participants considered their different ethnic background to be the cause of bullying rather than their disability status. As strategies to deal with the phenomenon, students highlighted that they concealed their bullying experiences or they reported these episodes to a person, such as friends, parents, older siblings and teachers. It was also found that there was a relationship between the presence of friendship and the way students experienced bullying, since the participants who had one or more friends, obtained various benefits from the existence of friendship in terms of the prevalence and the management of bullying. Exploring the perspective of students with disabilities from different ethnic background concerning their bullying experiences, offers new directions and useful information, so that they could be used in future efforts to design the necessary measures to prevent and to confront school bullying against students belonging to minority groups.

Ο σχολικός εκφοβισμός θεωρείται ως ένα πολύπλοκο κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο αναδύεται μέσα από τις ποικίλες και δαιδαλώδεις συνδέσεις ανάμεσα στο περιβάλλον και το άτομο, επιφέροντας σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις σε όλους τους εμπλεκόμενους. Προσφάτως το ερευνητικό ενδιαφέρον για την εξέταση της σχέσης ανάμεσα στον εκφοβισμό και την ετερότητα είναι ιδιαίτερα έντονο, καθώς ο εκφοβισμός απέναντι σε μαθητές που είναι μέλη διάφορων μειονοτικών ομάδων, θεωρείται ως ένα συνεχώς αυξανόμενο πρόβλημα στα σημερινά σχολεία. Η ετερότητα θεωρείται ως ένας σημαντικός παράγοντας που αυξάνει τις πιθανότητες για τη συμμετοχή των μαθητών στον εκφοβισμό, επειδή η παρουσία ενός ή περισσότερων διαφοροποιητικών στοιχείων του μαθητή σε σχέση με τους συνομηλίκους του, τον καθιστά «διαφορετικό» στα μάτια των άλλων, ώστε να διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο να εμπλακεί σε περιστατικά εκφοβισμού. H παρούσα μελέτη αποτελεί την πρώτη προσπάθεια διερεύνησης και αποτύπωσης του σχολικού εκφοβισμού που εμφανίζεται απέναντι στους αλλοδαπούς μαθητές με αναπηρίες, οι οποίοι φοιτούν στα γενικά σχολεία της ελληνικής επικράτειας. Σκοπός της έρευνας ήταν να μελετηθούν οι εμπειρίες εκφοβισμού που είχαν βιώσει οι αλλοδαποί μαθητές με αναπηρία, καθώς επίσης και να εξεταστεί ο ρόλος των στοιχείων ετερότητας (της διαφορετικής εθνικής καταγωγής και της αναπηρίας) που παρουσίαζαν οι μαθητές ως προς την εκδήλωση του φαινόμενου. Ειδικότερα, η έρευνα εστίασε στις μορφές εκφοβισμού που δέχονταν οι μαθητές αυτής της κοινωνικά ευπαθούς ομάδας, στους χώρους όπου εκτυλίσσονταν τα επεισόδια, στα χαρακτηριστικά των θυτών, στις αιτίες εμφάνισης του φαινομένου, στους τρόπους διαχείρισης των περιστατικών και στη σχέση ανάμεσα στην ύπαρξη φίλων και τις εμπειρίες εκφοβισμού. Στην έρευνα συμμετείχαν είκοσι αλλοδαποί μαθητές με αναπηρία (n=20) που φοιτούσαν σε γενικά σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της χώρας. Οι συμμετέχοντες παρουσίαζαν είτε κινητική αναπηρία είτε αισθητηριακή αναπηρία (αναπηρία όρασης ή ακοής). Για τη συγκέντρωση των δεδομένων διεξήχθησαν ατομικές ημι-δομημένες συνεντεύξεις, κατά τις οποίες οι αλλοδαποί μαθητές με αναπηρία αποκάλυψαν τα προσωπικά βιώματα, τις αντιλήψεις, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους ως προς την εμπλοκή τους σε τέτοιου είδους επεισόδια με το ρόλο του θύματος. Στη συνέχεια, χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση περιεχομένου ως μέθοδος δευτερογενούς ανάλυσης των ποιοτικών δεδομένων. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι οι αλλοδαποί μαθητές με αναπηρία βίωναν σωματικό, λεκτικό, κοινωνικό και ηλεκτρονικό εκφοβισμό ή το συνδυασμό δύο ή περισσότερων μορφών εκφοβισμού. Ακόμη, διαπιστώθηκε ότι τα περιστατικά εκφοβισμού εκδηλώνονταν σε χώρους του σχολικού κτηρίου (π.χ. στην αυλή, τους διαδρόμους, τις σκάλες, τις τουαλέτες, την αίθουσα διδασκαλίας, την αίθουσα εκδηλώσεων, κ.λπ.), αλλά και σε χώρους έξω από το σχολείο (π.χ. στο περιβάλλοντα χώρο έξω από το σχολικό κτήριο, στους χώρους επίσκεψης των εκδρομών, στο μαθητικό λεωφορείο κ.λπ.) σε διάφορες χρονικές στιγμές (π.χ. κατά το διάλειμμα, κατά τη διδακτική ώρα, πριν ή μετά το σχολείο, σε σχολικές εκδρομές και κατά τις απογευματινές ώρες). Σύμφωνα με τις απαντήσεις των συμμετεχόντων ως προς τα χαρακτηριστικά των μαθητών-θυτών, οι μαθητές που ασκούσαν εκφοβισμό δεν είχαν στοιχεία ετερότητας (ήταν γηγενείς και δεν είχαν κάποια μορφή αναπηρίας). Επίσης, αναδείχθηκε ότι η πλειονότητα των συμμετεχόντων θεωρούσε τη διαφορετική εθνική καταγωγή ως αιτία για την εμφάνιση του εκφοβισμού και όχι την αναπηρία. Ως τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου αναφέρθηκαν η αποσιώπηση των εμπειριών εκφοβισμού και η γνωστοποίηση των περιστατικών αυτών σε κάποιο πρόσωπο, όπως οι φίλοι, οι γονείς, τα μεγαλύτερα αδέρφια και οι εκπαιδευτικοί. Επίσης, βρέθηκε ότι υπήρχε σχέση ανάμεσα στην παρουσία φιλικών σχέσεων και τον τρόπο που βίωναν οι μαθητές τον εκφοβισμό, εφόσον οι μαθητές του δείγματος που είχαν έναν ή περισσότερους φίλους αποκόμιζαν διάφορα οφέλη από την ύπαρξη της φιλίας ως προς τη συχνότητα εμφάνισης και την αντιμετώπιση του εκφοβισμού. Η διερεύνηση της οπτικής των αλλοδαπών μαθητών με αναπηρίες αναφορικά με τις εμπειρίες εκφοβισμού που είχαν βιώσει, προσφέρει νέες κατευθύνσεις και χρήσιμες πληροφορίες, ώστε αυτές να αξιοποιηθούν σε μελλοντικές προσπάθειες για το σχεδιασμό των απαραίτητων δράσεων, με σκοπό την πρόληψη και την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού απέναντι σε μαθητές που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες.