Καθημερινές τελετουργίες στο νηπιαγωγείο: διαμορφώνοντας την κοινωνική πραγματικότητα και τη δράση των νηπίων

Abstract

This doctoral thesis is an ethnographic approach to the meaning of the everyday rituals in preschool education. Similar researches exist in the English literature, whereas the relevant Greek literature is limited. This thesis has eight chapters.In the first chapter I raise the research questions that I try to answer through my research effort. In particular, I focus on the everyday rituals chosen by each kindergarten teacher for organizing the school day. The research sub-questions are about: (a) how are everyday rituals connected to the educational process and how are they contributing to the communication both between students and teachers, and between students; (b) if and how preschoolers adopt the everyday rituals and how they use them in their interactions with others (whether peers or adults); (c) how are everyday rituals contributing to the cultivation of preschoolers’ practices; (d) what is ethos the and worldview transmitted through everyday rituals; (e) what ideological messages are conveyed through the everyday rituals. Following these, a discussion about the importance of the study is developed.In the second chapter I describe the existing research on the everyday rituals in education and explain how this research effort differs from previous studies while simultaneously complementing them. Specifically, I explain that this research differs from the existing researches on the everyday rituals, because it approaches the phenomenon of everyday rituals in the light of two different theoretical approaches; the anthropological theories of rituals and the structuration theory of Anthony Giddens. In the third chapter I present the methodological approach of the research. Firstly, I explain the reasons that led me to adopt the ethnographic approach and then I clarify the conditions under which the participant observation was conducted as well as the conditions under which the interviews were recorded. Furthermore, I explain my data analyzing methods and apart from my methodological choices, some reflective comments are also mentioned. In the fourth chapter I am referring to the general social and historical conditions in which the everyday rituals in the preschool education emerged and developed. Specifically, I describe the historical development of the preschool education tradition and I analyze the way that the syllabuses contribute to the shaping of the daily life in the preschool education. In the fifth chapter I explain in detail the conceptual framework of the research. In particular, I focus on anthropological approaches on everyday rituals by Arnold van Gennep, Victor Turner, Clifford Geertz, and David Kertzer. I also analyze the concept of embodiment in the light of Thomas J. Csordas and the phenomenological approach of Maurice Merleau-Ponty. Moreover, I expand using the conceptual framework with Anthony Giddens's structuration theory and Pierre Bourdieu's theory of practice. I finally analyze the authoritarian dimension of practices through the work of Foucault and Maurice Bloch. In the sixth chapter I present and analyze the concepts that emerged from the observation interviews' and recordings' analysis and in the seventh chapter I attempt to analyze these concepts deeper. As an analysis basic pillar, I adopt the concept of social construction, in the context of which everyday rituals are analyzed as "small capillaries" constructing and at the same time maintaining the daily life of the preschool education both at interpersonal relationships and educational planning. In particular, at the psychological level, they contribute to the formation of preschoolers’ personhood creating the ontological security feeling, which is necessary for the psychological balance of the individual, according to Anthony Giddens's structuration theory. At the same time, however, in the light of Pierre Bourdieu's theory of practice, social habits are formed and they are very likely to be a rough framework, on the basis of which, preschoolers can shape their future behavior as adults. From this point of view, everyday rituals are a political factor affecting, however, the realm of the unconsciousness. At the social level, everyday rituals, on the one hand, construct the social reality of the preschool education, making sense only for those who participate in it, and on the other hand, act as a balance, preventing it from collapsing; according the Bourdieu theory, everyday rituals create a social game, which cultivates the habitus of competition and the need for reward.However, shaping the social reality of the preschool education, and especially the establishment and maintenance of the educational schedule, is a fluid process. Preschoolers as active agents resist to the imposition of the preschool education schedule, seeking to gain more time to play. According to Giddens, the preschoolers' reaction to the schedule reinforces the structuration, overturning often the existing structures of the preschool education schedule. Yet, closer inspection reveals that the preschoolers’ actions to overturn existing structures and save time for playing are an imitation of the methods embodied by kindergarten teachers during everyday rituals. Finally, the conclusions are presented in the eighth chapter. In conclusion, I propose the strengthen of the everyday rituals as part of educational planning, so that preschool teachers consciously influence the formation of preschoolers' personhood and the educational climate in their classroom.

Η συγκεκριμένη διδακτορική διατριβή αποτελεί μια εθνογραφική προσέγγιση του νοήματος των καθημερινών τελετουργιών στο χώρο της προσχολικής εκπαίδευσης. Παρόμοιες έρευνες υπάρχουν στην αγγλόγλωσση βιβλιογραφία ενώ η σχετική ελληνόγλωσση βιβλιογραφία είναι περιορισμένη. Η διατριβή χωρίζεται σε οκτώ κεφάλαια.Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζω τα ερευνητικά ερωτήματα που επιδιώκω να απαντήσω μέσα από την ερευνητική μου προσπάθεια. Ειδικότερα εστιάζω στις καθημερινές «τελετουργίες» που επιλέγει η κάθε νηπιαγωγός για την οργάνωση της σχολικής καθημερινότητας. Επιμέρους ερωτήματα της έρευνας αφορούν στα εξής: (α) Με ποιον τρόπο συνδέονται οι καθημερινές τελετουργίες με τη διαδικασία της εκπαίδευσης και πώς συμβάλλουν στην επικοινωνία τόσο μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών, όσο και αναμεταξύ των μαθητών· (β) Αν και με ποιον τρόπο τα νήπια υιοθετούν τις τελετουργίες και πώς τις χρησιμοποιούν στις επαφές τους με τους άλλους (είτε συνομήλικους, είτε ενήλικες)· (γ) Με ποιον τρόπο οι καθημερινές τελετουργίες συμβάλλουν στην καλλιέργεια πρακτικών των νηπίων· (δ) Ποιο είναι το έθος και η κοσμοθεωρία που μεταδίδεται μέσω των καθημερινών τελετουργιών· (ε) Ποια ιδεολογικά μηνύματα μεταφέρονται μέσω των καθημερινών τελετουργιών. Στη συνέχεια αναπτύσσεται μια συζήτηση για τη σημασία της μελέτης.Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφω την υπάρχουσα έρευνα γύρω από τις καθημερινές τελετουργίες στο χώρο εκπαίδευσης και εξηγώ πως η παρούσα ερευνητική προσπάθεια διαφέρει από προηγούμενες μελέτες και ταυτόχρονα τις συμπληρώνει. Συγκεκριμένα υποστηρίζω ότι η παρούσα έρευνα διαφοροποιείται από τις μέχρι σήμερα έρευνες στο πεδίο των τελετουργιών γιατί προσεγγίζει το φαινόμενο των τελετουργιών μέσα από το πρίσμα δυο διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων. Αναλυτικότερα χρησιμοποιώ τις ανθρωπολογικές θεωρίες της τελετουργίας, αλλά και τη θεωρία της δομοποίησης (structuration theory) του Anthony Giddens ως δυο διαφορετικούς φακούς εστίασης. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζω τη μεθοδολογική προσέγγιση της έρευνας. Αρχικά διευκρινίζω τους λόγους που με οδήγησαν στη υιοθέτηση της εθνογραφικής προσέγγισης, στη συνέχεια διευκρινίζω τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έλαβαν χώρα η συμμετοχική παρατήρηση καθώς και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες μαγνητοφωνήθηκαν οι συνεντεύξεις. Επίσης εξηγώ πώς προχώρησα στην ανάλυση των «δεδομένων» που συνέλεξα. Οι μεθοδολογικές μου επιλογές συνοδεύονται από κάποια αναστοχαστικά σχόλια.Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζω τις γενικότερες κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες εντός των οποίων αναδύθηκαν και αναπτύχθηκαν οι καθημερινές τελετουργίες στο χώρο της προσχολικής εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα περιγράφω την ιστορική εξέλιξη του θεσμού του νηπιαγωγείου και αναλύω τον τρόπο που τα αναλυτικά προγράμματα συμβάλλουν στη διαμόρφωση της καθημερινότητας των νηπιαγωγείων. Στο πέμπτο κεφάλαιο εκθέτω αναλυτικά το εννοιολογικό πλαίσιο της έρευνας. Συγκεκριμένα εστιάζω στις ανθρωπολογικές προσεγγίσεις για την τελετουργία, με κύριους εκπροσώπους τους Arnold van Gennep, Victor Turner, Clifford Geertz, και David Kertzer. Επίσης αναλύω την έννοια της εν-σωμάτωσης υπό το πρίσμα του Thomas J. Csordas και τη φαινομενολογική προσέγγιση του Maurice Merleau-Ponty. Ταυτόχρονα διευρύνω το εννοιολογικό πλαίσιο με τη θεωρία της δομοποίησης του Anthony Giddens και τη θεωρία της πρακτικής του Pierre Bourdieu. Τέλος αναλύω την εξουσιαστική διάσταση των τελετουργιών μέσα από το έργο των Foucault και του Maurice Bloch. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζω και αναλύω τις έννοιες που αναδύθηκαν από την ανάλυση των συνεντεύξεων και των καταγραφών της επιτόπιας παρατήρησης. Στο έβδομο κεφάλαιο επιχειρώ τη βαθύτερη ερμηνεία των εννοιών αυτών. Ως βασικό άξονα της ερμηνείας υιοθετώ την έννοια της κοινωνικής κατασκευής, στο πλαίσιο της οποίας οι καθημερινές τελετουργίες ερμηνεύτηκαν ως «μικρά τριχοειδή αγγεία» τα οποία κατασκευάζουν και ταυτόχρονα συντηρούν την καθημερινότητα του νηπιαγωγείου τόσο στο επίπεδο των διαπροσωπικών σχέσεων όσο και στο επίπεδο του εκπαιδευτικού προγραμματισμού. Αναλυτικότερα, στο ψυχολογικό επίπεδο συμβάλλουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των νηπίων, δημιουργώντας το συναίσθημα της οντολογικής ασφάλειας, το οποίο, σύμφωνα με τη θεωρία της δομοποίησης του Anthony Giddens, είναι απαραίτητο για την ψυχολογική ισορροπία του ατόμου. Την ίδια στιγμή, όμως, υπό το πρίσμα της θεωρίας της πρακτικής του Pierre Bourdieu διαπλάθουν κοινωνικές έξεις, οι οποίες είναι πολύ πιθανόν να αποτελούν ένα αδρό πλαίσιο με βάση το οποίο τα νήπια μπορεί να διαμορφώσουν και τη μελλοντική συμπεριφορά τους ως ενήλικες πολίτες. Υπό αυτή την οπτική, οι τελετουργίες αποτελούν έναν πολιτικό παράγοντα που όμως επιδρά στη σφαίρα του μη συνειδητού. Στο κοινωνικό επίπεδο οι καθημερινές τελετουργίες αφενός κατασκευάζουν την κοινωνική πραγματικότητα του νηπιαγωγείου, η οποία έχει νόημα μόνο για όσους συμμετέχουν σε αυτήν, αφετέρου λειτουργούν ως εξισορροπητικός παράγοντας, αποτρέποντας την κατάρρευσή της· δημιουργούν με τους όρους της θεωρίας του Bourdieu ένα κοινωνικό παίγνιο, το οποίο καλλιεργεί το habitus του ανταγωνισμού και της ανάγκης για επιβράβευση. Ωστόσο, η διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας του νηπιαγωγείου, και κυρίως η καθιέρωση και η τήρηση του εκπαιδευτικού προγράμματος, είναι μια διαδικασία ρευστή. Τα νήπια ως ενεργοί πράκτορες προβάλλουν αντιστάσεις στην επιβολή του ωρολόγιου προγράμματος του νηπιαγωγείου, επιδιώκοντας να κερδίσουν περισσότερο χρόνο για παιχνίδι. Υπό την οπτική του Giddens, η αντίδραση των νηπίων στο ωρολόγιο πρόγραμμα ενισχύει τη διαδικασία της δομοποίησης, ανατρέποντας πολλές φορές τις υπάρχουσες δομές του προγράμματος του νηπιαγωγείου. Μια προσεκτικότερη ματιά όμως δείχνει ότι οι τακτικές που χρησιμοποιούν τα νήπια για να ανατρέψουν τις υπάρχουσες δομές και να κερδίσουν χρόνο για παιχνίδι είναι μια μίμηση των πρακτικών που εν-σωμάτωσαν από τις νηπιαγωγούς κατά τη διάρκεια των καθημερινών τελετουργιών. Τέλος στο όγδοο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα. Καταλήγοντας προτείνω να ενισχυθεί ο ρόλος των τελετουργιών ως μέρους του εκπαιδευτικού προγραμματισμού, έτσι ώστε οι νηπιαγωγοί συνειδητά να επιδρούν στη διαμόρφωση τόσο της προσωπικότητας των νηπίων, όσο και του παιδαγωγικού κλίματος της τάξης τους.