Αναστοχαστικές διαδικασίες κατά την αλληλεπίδραση εκπαιδευτικών σε διαδικτυακά περιβάλλοντα επικοινωνίας από απόσταση

Abstract

This doctoral dissertation focuses on the study of reflective processes that unfold during the interaction of preservice teachers within online distance communication environments. Acknowledging the growing significance of socially and technologically mediated reflection in teacher education - along with the theoretical and empirical gaps in the field - we aim to conceptualize the social dimension of reflection in the context of online peer interaction.Guided by Lefebvre’s (1974/1991) “spatial triad,” the study examines the phenomenon through three dimensions: conceived space (theoretical conception), perceived space (observable practices), and lived space (subjective lived experience). Accordingly, the research questions address: (1) how the social dimension of reflection is conceptualized in the literature, (2) how it manifests in the students’ online participation and contributions, and (3) how it is experienced by the participants.To address the first question, a systematic review of 98 empirical studies was conducted. To explore the second and third question, a five-week online reflection program was designed for undergraduate students of the Department of Early Childhood Education at Aristotle University of Thessaloniki, during Spring 2020. Participation was voluntary, and data were analyzed using both qualitative and quantitative methods, such as descriptive statistics, learning analytics, latent class analysis, and thematic analysis.Findings from the review reveal multiple starting points for theorizing the social dimension of reflection: (a) the assumption that reflection is inherently social (social by nature), (b) the use of social interaction methods as an intentional pedagogical choice for effective reflection (social by choice), and (c) the evolving nature of reflection alongside increasingly social learning paradigms and technologies.The empirical study highlighted the role of online forums in supporting both cognitive and emotional aspects of reflection. Three distinct types of online reflective practices emerged - two associated with deeper reflection, and one with more superficial engagement - suggesting that different paths can lead to deep reflection. Interestingly, students often reported that a significant part of their reflective activity remained internal, implying that researchers' observations of online practices may not capture the whole reflective experience. Furthermore, analysis of students’ responses revealed reasons why reflection may remain a private process and emphasized the influence of individual needs and preferences in shaping their engagement with online communication.The dissertation discusses the theoretical, research, and pedagogical implications of these findings, with the aim of strengthening the theoretical grounding and enriching the reflective practices in teacher education.

Η παρούσα διατριβή επικεντρώνεται στη μελέτη των αναστοχαστικών διαδικασιών που αναπτύσσονται κατά την αλληλεπίδραση μελλοντικών εκπαιδευτικών σε διαδικτυακά περιβάλλοντα επικοινωνίας από απόσταση. Αναγνωρίζοντας τη σημασία του τεχνολογικά και κοινωνικά διαμεσολαβημένου αναστοχασμού στην αρχική εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, αλλά και τα κενά που αναδύονται σε θεωρητικό και ερευνητικό επίπεδο, επιχειρούμε να εννοιολογήσουμε την κοινωνική διάσταση του αναστοχασμού μελλοντικών εκπαιδευτικών που αλληλεπιδρούν διαδικτυακά. Η διατριβή υιοθετεί το θεωρητικό πλαίσιο της «χωρικής τριάδας» του Lefebvre (1974/1991), σύμφωνα με το οποίο η μελέτη ενός φαινομένου απαιτεί την ανάλυσή του μέσα από τρεις διαστάσεις: τον νοητό χώρο (θεωρητική σύλληψη), τον αντιληπτό χώρο (παρατηρούμενες πρακτικές), και τον βιωμένο χώρο (υποκειμενική εμπειρία). Αντίστοιχα, τα ερευνητικά ερωτήματα οργανώνονται γύρω από αυτές τις τρεις διαστάσεις: (1) πώς εννοιολογείται η κοινωνική διάσταση του αναστοχασμού μέσα από τη βιβλιογραφία, (2) πώς εκδηλώνεται στην πράξη μέσα από τη συμμετοχή και το περιεχόμενο των συνεισφορών μελλοντικών εκπαιδευτικών σε διαδικτυακές συζητήσεις, και (3) πώς βιώνεται από τους ίδιους/ες. Για την απάντηση του 1ου ερευνητικού ερωτήματος διενεργήθηκε συστηματική επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, κατά την οποία αναλύθηκαν 98 εμπειρικές έρευνες. Για την απάντηση του 2ου και του 3ου ερευνητικού ερωτήματος, σχεδιάστηκε ένα Πρόγραμμα Ανάπτυξης Αναστοχαστικών Δεξιοτήτων που απευθυνόταν σε προπτυχιακούς φοιτητές και φοιτήτριες του Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε διαδικτυακά το εαρινό εξάμηνο της ακαδημαϊκής χρονιάς 2019-2020, ήταν προαιρετικό, διήρκησε πέντε εβδομάδες, και συμμετείχαν σε αυτό 68 άτομα. Τα δεδομένα από το πρόγραμμα αναλύθηκαν με ποιοτικές και ποσοτικές μεθόδους όπως η περιγραφική στατιστική, η μαθησιακή αναλυτική, η ανάλυση λανθανουσών τάξεων και η θεματική ανάλυση. Τα αποτελέσματα της συστηματικής επισκόπησης υποδεικνύουν πολλαπλές αφετηρίες τεκμηρίωσης της κοινωνικής διάστασης του αναστοχασμού. Συγκεκριμένα, ως σημεία εκκίνησης αναδύθηκαν (α) η παραδοχή ότι ο αναστοχασμός είναι κοινωνικός από τη φύση του, (β) η επιλογή του κοινωνικά διαμεσολαβημένου αναστοχασμού ως διακριτή μεθοδολογία (κοινωνικός από επιλογή) και (γ) το χαρακτηριστικό του αναστοχασμού να συνεξελίσσεται με τα εκάστοτε εργαλεία και θεωρήσεις της μάθησης που αποκτούν ολοένα και πιο κοινωνικές προεκτάσεις. Από τις μελέτες που επιλέγουν ως σημείο εκκίνησης το χαρακτηριστικό αυτό του αναστοχασμού αναδύεται επίσης ότι η κοινωνική του διάσταση γίνεται πιο ορατή και αποκτά νέους τρόπους έκφρασης και μελέτης μέσα από την αξιοποίηση των κοινωνικών τεχνολογιών. Τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας στην οποία συμμετείχαν προπτυχιακοί φοιτητές/τριες, αναδεικνύουν το ρόλο των forum στην ενίσχυση γνωστικών και συναισθηματικών πτυχών του αναστοχασμού των φοιτητών/τριών. Αναδείχθηκαν, επίσης τρεις διακριτές τυπολογίες διαδικτυακών πρακτικών αναστοχασμού, δύο από τις οποίες συνδέθηκαν με βαθύτερο αναστοχασμό και μια με πιο επιφανειακό, υποδεικνύοντας ότι οι φοιτητές φτάνουν σε βαθύ αναστοχασμό με παραπάνω από έναν τρόπους. Ενδιαφέρον εύρημα της έρευνας αποτελούν και οι αναφορές των ίδιων των συμμετεχόντων, ότι ένα σημαντικό κομμάτι της εμπειρίας του αναστοχασμού τους παρέμεινε στο νου τους και δεν εξωτερικεύτηκε. Η παρατήρηση αυτή υποδηλώνει ότι οι παρατηρήσιμες διαδικτυακές πρακτικές μπορεί να μην αντανακλούν τη συνολική εμπειρία των ατόμων που εμπλέκονται στον αναστοχασμό. Τέλος, η ανάλυση των απαντήσεων των φοιτητών ανέδειξε λόγους για τους οποίους ο αναστοχασμός παραμένει ατομική υπόθεση καθώς επίσης και ότι ο τρόπος με τον οποίο βιώνουν και επωφελούνται από τη διαδικτυακή επικοινωνία κατά τον αναστοχασμό διαφέρει ανάλογα με τις προτιμήσεις και τις ανάγκες τους. Θεωρητικές, ερευνητικές και παιδαγωγικές προεκτάσεις των ευρημάτων συζητούνται στη διατριβή με στόχο να ενδυναμώσουν θεωρητικά και να εμπλουτίσουν τις πρακτικές που εφαρμόζονται στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών.