Τα κειμενικά είδη στο Λύκειο: από την κριτική ανάλυση στην κριτική επίγνωση

Abstract

In the present study we are studying the way news texts and the discourse practices in these are formed in relation to the power relationships and the dominant ideologies. Taking into consideration the aim of the school subject Modern Greek Language (Νεοελληνική Γλώσσα – Έκφραση-Έκθεση), in the second grade of Lyceum, according to which students need to realize that the journalists’ discussion in the news articles does not reflect reality, we studied how the unit about the news articles is organized, analyzing the teaching instructions from the teacher’s book as well as the student’s book for the specific school subject. We found out that there are activities in the present teaching material which correspond to the aims and contribute to the development of the students’ critical language awareness. Later, we designed, applied and evaluated teaching material which facilitates the cultivation of critical language awareness of the students in the second grade of Lyceum, so that they are able to detect and not accept uncritically the underlying and naturalized ideologies found in news texts. Firstly, we collected nine news articles from the newspapers Eleftheros Typos, Rizospastis and Efimerida Syntakton about three issues which had been on the news for a long time. More specifically, the news articles were about the maritime tragedy of Norman Atlantic (28th December 2014), the riots which took place in Exarcheia on the 6th December 2014, during the demonstration for the six years after the murder of Alexis Grigoropoulos, and the meetings that the father of the hunger striker Nikos Romanos had on 8th December 2014 with the Prime Minister at the time, Antonis Samaras, Alexis Tsipras, who was then the Leader of the Opposition and the Archbishop Ieronymos in order to resolve the rejection of the young prisoner’s request to be granted an educational leave. To analyze the news articles, we used the sociocultural approach by Fairclough (1989, 1992a, 1995a, 2003) and specifically the three-dimensional model, as well as the theoretical framework introduced by Bednarek about the language expression in the journalists’ opinion in the news discourse (see Bednarek, 2006, p. 3). After the analysis of our data at the three levels of the sociocultural approach (Fairclough, 1995, 2003), its basis is verified, namely, that the text as a communicative event is enclosed both in the direct context of its production (practices of the news discourse at the meso-level) and the broader social and ideological acceptances (social analysis in the macro-level). To cross-check the findings of our analysis we studied how students conceive of the news material. In our study, which lasted for five weeks, were involved two classes of in total 54 students of the second grade of an Experimental Lyceum in Achaia. One of the classes (control team) was taught by their philologist the unit of the school textbook for the second year of Lyceum about news and commentaries. The students of the other class (experimental team) processed in cooperation with their philologist the teaching material developed on the basis of critical literacy and multiliteracies. Then, we compared the level of critical language awareness of the experimental team students with that of the students who were taught the school teaching material, before and after the teaching. After comparing the results, we realized that after the intervention the students were able to recognize language strategies in news discourse. They were also able to recognize the people, the actions and the intentions that comprise the aim of the news assessment. Moreover, they detected the various ideological and political intentions of the news texts. However, students in many cases did not manage to recognize the titles of the news texts as a component of the journalistic mediation which is also apparent in the results of the written pre- and post-test and the activities of the transformed practice. Moreover, it is important that none of the student teams commented on the role of the photographs accompanying news texts. Finally, the students did not choose to use photographic material in any reframed discourse activity of those given.

Στην παρούσα διατριβή μελετάται η διαμόρφωση των ειδησεογραφικών κειμένων και οι πρακτικές λόγου σε αυτά σε συνάρτηση με τις σχέσεις εξουσίας και τις κυρίαρχες ιδεολογίες. Λαμβάνοντας υπόψη τον στόχο του μαθήματος Νεοελληνική Γλώσσα (Έκφραση-Έκθεση) της Β΄ λυκείου, βάσει του οποίου οι μαθητές χρειάζεται να συνειδητοποιήσουν ότι η πραγμάτευση των δημοσιογράφων στα ειδησεογραφικά τους άρθρα δεν αντανακλά την πραγματικότητα, μελετήσαμε πώς διαμορφώνεται η σχετική με την είδηση ενότητα στη Β΄ λυκείου, εξετάζοντας τις οδηγίες διδασκαλίας στο βιβλίο του καθηγητή, καθώς και το βιβλίο του μαθητή για το εν λόγω μάθημα. Διαπιστώσαμε ότι υπάρχουν δραστηριότητες στο ισχύον διδακτικό υλικό, οι οποίες αντιστοιχούν στους στόχους και συμβάλλουν στην ανάπτυξη της κριτικής γλωσσικής επίγνωσης των μαθητών/τριών. Στη συνέχεια, προχωρήσαμε στον σχεδιασμό, στην εφαρμογή και την αξιολόγηση εκπαιδευτικού υλικού το οποίο στοχεύει στην καλλιέργεια της κριτικής γλωσσικής επίγνωσης των μαθητών/τριών της Β’ λυκείου, ώστε να συνειδητοποιούν και να μην αποδέχονται άκριτα τις υπόρρητες και φυσικοποιημένες ιδεολογίες που εντοπίζονται στα ειδησεογραφικά κείμενα. Αρχικά, συλλέξαμε εννέα ειδησεογραφικά άρθρα από τις εφημερίδες Ελεύθερος Τύπος, Ριζοσπάστης και Εφημερίδα των Συντακτών σχετικά με τρία θέματα της επικαιρότητας, που είχαν απασχολήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα την κοινή γνώμη. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για τη ναυτική τραγωδία του Norman Atlantic (28 Δεκεμβρίου 2014), τα επεισόδια που έλαβαν χώρα στα Εξάρχεια στις 6 Δεκεμβρίου 2014, μετά τη συγκέντρωση για τη συμπλήρωση έξι χρόνων από τη δολοφονία του Αλ. Γρηγορόπουλου και, τέλος, τις συναντήσεις που πραγματοποίησε ο πατέρας του απεργού πείνας Νίκου Ρωμανού, στις 8 Δεκεμβρίου 2014, με τον τότε πρωθυπουργό Αντώνη Σαμαρά, τον Αλέξη Τσίπρα, ως αρχηγό της τότε αξιωματικής αντιπολίτευσης και τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο, προκειμένου να βρεθεί λύση στο ζήτημα που είχε προκύψει από τη μη χορήγηση εκπαιδευτικής άδειας στον νεαρό κρατούμενο. Για την ανάλυση των ειδησεογραφικών άρθρων αξιοποιήθηκε η κοινωνιοπολιτισμική προσέγγιση του Fairclough (1989, 1992a, 1995a, 2003) και συγκεκριμένα το τρισδιάστατο μοντέλο του Fairclough, ενώ χρησιμοποιήθηκε και το θεωρητικό πλαίσιο το οποίο εισηγήθηκε η Bednarek για τη γλωσσική έκφραση της άποψης του δημοσιογράφου στον ειδησεογραφικό λόγο (βλ. Bednarek, 2006, σ. 3). Από την ανάλυση των δεδομένων μας στα τρία επίπεδα της κοινωνιοπολιτισμικής προσέγγισης (Fairclough, 1995, 2003), επαληθεύεται η βασική της θέση ότι το κείμενο ως επικοινωνιακό γεγονός εγκιβωτίζεται τόσο στις άμεσες συνθήκες παραγωγής του (πρακτικές του ειδησεογραφικού λόγου στο μεσοεπίπεδο), όσο και στις ευρύτερες κοινωνικές και ιδεολογικές παραδοχές (κοινωνική ανάλυση στο μακροεπίπεδο). Επιχειρώντας να επιβεβαιώσουμε τα ευρήματα της ανάλυσης, μελετήσαμε το πώς οι μαθητές/ήτριες αντιλαμβάνονται το ειδησεογραφικό υλικό. Η έρευνά μας υλοποιήθηκε για πέντε εβδομάδες σε δυο τμήματα της Β΄ τάξης ενός Πειραματικού Λυκείου του νομού Αχαΐας με τη συμμετοχή συνολικά 54 μαθητών και μαθητριών. Στο ένα τμήμα (ομάδα ελέγχου) ο φιλόλογος της τάξης δίδαξε την ενότητα για την είδηση και το σχόλιο, από το σχολικό εγχειρίδιο της Β΄ λυκείου. Στο άλλο τμήμα (πειραματική ομάδα), οι μαθητές/ήτριες επεξεργάστηκαν σε συνεργασία με τη φιλόλογο της τάξης φάκελο διδακτικού υλικού που διαμορφώθηκε βάσει του κριτικού γραμματισμού και των πολυγραμματισμών. Στη συνέχεια, συγκρίναμε το επίπεδο της κριτικής γλωσσικής επίγνωσης των μαθητών/τριών της πειραματικής ομάδας με το αντίστοιχο των μαθητών/τριών που εφάρμοσαν το ισχύον διδακτικό υλικό, πριν και μετά τη διδασκαλία. Από τη συγκριτική διερεύνηση των αποτελεσμάτων διαπιστώσαμε ότι οι μαθητές/ήτριες, μετά την εφαρμογή του πειραματικού διδακτικού υλικού, ήταν σε θέση να συνειδητοποιούν τις γλωσσικές στρατηγικές στον ειδησεογραφικό λόγο. Παράλληλα, ήταν ικανοί/ές να αναγνωρίζουν τα πρόσωπα, τις δράσεις και τις προθέσεις που αποτελούν στόχο της ειδησεογραφικής αξιολόγησης. Επίσης, εντόπισαν τις διαφορετικές ιδεολογικές και πολιτικές σκοπιμότητες των ειδησεογραφικών κειμένων. Όμως, οι μαθητές/ήτριες συχνά δεν κατάφεραν να αναγνωρίσουν τους τίτλους των ειδησεογραφικών κειμένων ως συστατικό στοιχείο της δημοσιογραφικής διαμεσολάβησης, γεγονός που αναδεικνύεται από τα αποτελέσματα της γραπτής δοκιμασίας (pre/post test) και τις δραστηριότητες της μετασχηματισμένης πρακτικής. Ακόμα, σημαντικό είναι ότι καμία από τις ομάδες των μαθητών/τριών δεν σχολίασε τη λειτουργία που επιτελούν οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τα ειδησεογραφικά κείμενα. Τέλος, σε καμία από τις δραστηριότητες αναπλαισιωμένου λόγου που πραγματοποίησαν τα παιδιά δεν επέλεξαν να χρησιμοποιήσουν φωτογραφικό υλικό.