Το ερμηνευτικό έργο του Θεοφυλάκτου Αχρίδος στο κατά Μάρκον ευαγγέλιο: οι επιδράσεις από την προγενέστερη ερμηνευτική γραμματεία

Abstract

The study of Byzantine hermeneutical texts constitutes an interesting field of research within patristic literature, owing to the perennial nature of the biblical discourse and the limited scholarly engagement. Accordingly, there emerges the need for an interdisciplinary research engagement with interpretative literature from both a theological and philological approach to the texts. This doctoral dissertation aims to explore Archbishop Theophylact of Ohrid’s commentary on the Gospel of Mark, in order to investigate his contribution to the interpretation of the Gospel. To achieve this purpose, the biographical framework of Theophylact was initially shaped and presented through a bibliographical review of secondary studies and the collation of autobiographical references, following Gautier’s critical edition. Furthermore, the entirety of the author’s corpus was documented, taking into account both published and unpublished works, utilizing manuscript catalogues in combination with the digital database of the Institut de Recherché et d’ Histoire des Textes. Additionally, employing the method of historical analysis, the catalogues of biblical passages in critical editions and the digital database of the Thesaurus Linguae Graecae were examined, in order to identify the scriptural excerpts of earlier interpreters within the Gospel of Mark as the reference text. A significant aspect of our research is the study of the context of the commentary in order to understand the conditions of its composition, as well as the examination of the manuscript tradition that preserves it, which serves as a criterion of its enduring value. For the examination and analysis of the commentary, the method of comparative tables was employed. In particular, the text of Presbyter Victor was used as the principal source of comparison, as he constitutes the only known compiler, to this day, of a corresponding catena-style exegetical work on the same Gospel, alongside the exegetical propositions of earlier interpreters, and, primarily, the exegetical works of Chrysostom, owing to their extensive use by Theophylact. For the purposes of the present study, it was deemed appropriate to examine selected passages, which: a) originate from the first chapter of the Gospel, b) include the distinctive material of Mark and/or present exegetical interest, c) refer to the Passion and Resurrection, as well as the distinctive conclusion, forming a representative sample of the overall material that serves the objectives of this dissertation. The comparative examination focuses on the author’s idiolect, emphasizing his individual semantic, morphological, stylistic, and linguistic choices, aiming to investigate the influences he received from both the non-christian–pagan greek and the Christian tradition, and highlighting his personal exegetical contribution. For the study of the exegetical principles and methods of the commentary, the principles and hermeneutical methods of the ancient Church were adopted.

Η μελέτη της πατερικής ερμηνευτικής γραμματείας αποτελεί ενδιαφέρον πεδίο για έρευνα λόγω της διαχρονικότητας του βιβλικού λόγου και της περιορισμένης ερευνητικής ενασχόλησης. Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η μελέτη του υπομνήματος του αρχιεπισκόπου Αχρίδας Θεοφυλάκτου στο κατά Μάρκον ευαγγέλιο και η συνεισφορά του στην ερμηνεία του ευαγγελίου. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, αρχικά, διαμορφώθηκε το βιογραφικό πλαίσιο του συγγραφέα μέσω βιβλιογραφικής επισκόπησης δευτερογενών μελετών και σταχυολόγησης αυτοβιογραφικών αναφορών ακολουθώντας την κριτική έκδοση του Gautier. Επιπλέον, τεκμηριώθηκε το σύνολο της εργογραφίας του, εκδομένης και ανέκδοτης, αξιοποιώντας την ψηφιακή βάση του Institut de Recherché et d’ Histoire des Textes και καταλόγους χειρογράφων. Με τη μέθοδο της ιστορικής ανάλυσης διερευνήθηκαν οι κατάλογοι των βιβλικών χωρίων των κριτικών εκδόσεων και η ψηφιακή βάση Thesaurus Linguae Graecae, προκειμένου να εντοπιστούν τα αποσπάσματα προγενέστερων ερμηνευτών στο κατά Μάρκον ευαγγέλιο ως κείμενο αναφοράς. Σημαντική παράμετρο για την έρευνά μας αποτελεί η μελέτη του περικειμένου για την κατανόηση των συνθηκών συγγραφής του υπομνήματος και της χειρόγραφης παράδοσης που το διασώζει. Για την ανάλυση του υπομνήματος εφαρμόστηκε η μέθοδος των συγκριτικών πινάκων. Ως κύρια πηγή συγκριτικής αναφοράς χρησιμοποιήθηκαν το κείμενο του πρεσβυτέρου Βίκτωρος, καθώς αποτελεί τον μοναδικό συντάκτη αντίστοιχου συμπιληματικού ερμηνευτικού έργου για το κατά Μάρκον ευαγγέλιο, και οι ερμηνευτικές προτάσεις προγενέστερων ερμηνευτών, κυρίως του Χρυσοστόμου, λόγω της εκτενέστατης αξιοποίησής του από τον Θεοφύλακτο. Για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας, κρίθηκε σκόπιμο να εξεταστούν ενδεικτικά αποσπάσματα, τα οποία: α) προέρχονται από το πρώτο κεφάλαιο του ευαγγελίου, β) περιλαμβάνουν το ιδιαίτερο υλικό του Μάρκου ή/και εμφανίζουν ερμηνευτικό ενδιαφέρον, γ) αναφέρονται στο Πάθος και την Ανάσταση, καθώς και ο ιδιάζων επίλογος, συνθέτοντας ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του συνολικού υλικού, που εξυπηρετεί τους στόχους αυτής της έρευνας. Η συγκριτική εξέταση επικεντρώνεται στην ιδιόλεκτο του συγγραφέα, εστιάζοντας στις νοηματικές, μορφολογικές, υφολογικές και ατομικές γλωσσικές επιλογές, με σκοπό τη διερεύνηση των επιδράσεων από τη θύραθεν και τη χριστιανική παράδοση. Από την εξέταση του υλικού μας προκύπτει ότι η μεθοδολογία που ακολουθεί ο Θεοφύλακτος αντανακλά τις αρχές της πατερικής ερμηνευτικής και παραμένει πιστός στο κείμενο του Μάρκου, το οποίο συστηματικά παραθέτει πριν την ερμηνεία. Επιπλέον, η ανάλυσή μας παρέχει εμπειρικές αποδείξεις ότι ο Θεοφύλακτος διαμορφώνει το προσωπικό του ύφος μέσα από τη δημιουργική πρόσληψη της προγενέστερης ερμηνευτικής παράδοσης, συμβάλλοντας σε αυτή, κυρίως, με την παράθεση δεύτερης ερμηνευτικής εκδοχής σχεδόν σε κάθε χωρίο που ερμηνεύει, την υιοθέτηση ποικίλων μεθόδων ερμηνείας, συμπεριλαμβανομένης της αλληγορικής, και τη διαίρεση του κειμένου σε κεφάλαια. Μέσα από τις προσωπικές του επιλογές, ο συγγραφέας επιχειρεί να ερμηνεύσει το ευαγγέλιο του Μάρκου, με σκοπό να το καταστήσει επίκαιρο για τους ανθρώπους της εποχής του. Η παρούσα έρευνα αναδεικνύει το υπόμνημα του Θεοφυλάκτου ως το πρώτο συστηματικό ερμηνευτικό έργο στο κατά Μάρκον ευαγγέλιο και υπογραμμίζει την ανάγκη για κριτική έκδοση των ερμηνευτικών του έργων. Μέσα από την πολυσχιδή προσωπικότητα του Θεοφυλάκτου, αποδεικνύει την πολιτιστική δύναμη του βυζαντινού κράτους σε όλη την επικράτειά του, συνεισφέρει στην υπάρχουσα βιβλιογραφία και ανοίγει τον δρόμο για περαιτέρω έρευνα.