Ανάλυση και επιλεκτική έκδοση των κατηχήσεων του Μιχαήλ Χωνιάτη

Abstract

In my thesis under the title Analysis and selective edition of the Catechetical Orations of Michael Choniates I set out to make an interpretative and thematic analysis, and to study the structure of the largely unedited catechetical works by this important scholar and Archbishop of Athens in the twelfth century. The study was based on two manuscripts, Mosquensis Synodalis 230 and 262 (Vladimir 218 and 219 respectively), which were obtained in a digitized form from the Historical Museum in Moscow. The composite discourse of Choniates, his philosophical and theological ideas, the historical context of the works and the current events reflected in them are aspects brought together in the thesis, both in general and in detailed analysis. The first part begins by considering Michael’s path of life from his birthplace, Chonai in Phrygia, to Constantinople. Emphasis is given to the education he received and his relationship with scholars’ circles in the capital. It then explores the life and activities of Choniates, and his experiences, during twenty years in the Athenian metropolis, on the basis of all the relevant references in his letters, speeches and sermons. There follows a study of his exile, after 1204, from the bishopric to the island of Kea, and eventually his retirement to the Prodromos monastery near Thermopylae, the last station of his life.The second part of the study focuses on the evolution of the Catechesis as a genre and on a close analysis of the twenty-six catechetical orations. The genre itself is explored from early Christian times to late Byzantium, with special emphasis on the catechetical production of the twelfth century. The purpose is to demonstrate the formation and evolution of this type of discourse, to outline the perspective of catechism assumed through the centuries, and to discern the differences or similarities, as well as those elements and motifs which survive in different periods. This highlights the complex aims of the catechetist, the kind of ethical problems confronting the believers, and the direction in which spiritual guidance was offered and sought. From the literary point of view, the twelfth century Byzantine rhetoric with its revival of classicism brought its brilliance to this kind of speech from the pulpit, to match the considerable alteration of the content, which assumed a pronounced admonitory and moral character. An important part of the thesis is the thematic and interpretative analysis of each oration of Choniates. From the individual analysis of each catechesis, it becomes clear that in their structure all twenty-six share a common model for developing various themes. In the Appendix two of these catechetical orations (nos. twelve and twenty-three) are edited for the first time.

Στη Διατριβή με τίτλο Ανάλυση και επιλεκτική έκδοση των κατηχήσεων του Μιχαήλ Χωνιάτη προβαίνω σε ερμηνευτική και θεματική ανάλυση καθώς και σε μελέτη της δομής των κατηχήσεων του αρχιεπισκόπου Αθηνών και σημαντικού λογίου του 12ου αιώνα. Η παλαιογραφική μελέτη βασίστηκε στα δύο χειρόγραφα που διασώζουν το κατηχητικό έργο του Χωνιάτη, Mosquensis Synodalis 230 και 262 (Vladimir 218 και 219 αντίστοιχα), τα οποία προμηθεύτηκα σε ψηφιοποιημένο αρχείο από το Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας. Ο σύνθετος λόγος, οι ιδέες του Χωνιάτη που εκφράζουν τη φιλοσοφία και τη θεολογία του και, εν γένει, την κοσμοθεωρία του, η ιστορική συγκυρία και επικαιρότητα που ενσωματώνονται στον λόγο του, οι έννοιες που διαφαίνονται στο κήρυγμά του, όλα αυτά συγκερασμένα μαζί, αλλά και το καθένα ξεχωριστά, μελετήθηκαν στη Διατριβή. Στο πρώτο μέρος εξετάζεται αρχικά η διαδρομή του βίου του Μιχαήλ από τη γενέτειρά του (Χώναι της Φρυγίας) στην Κωνσταντινούπολη. Έμφαση δίδεται στην παιδεία που έλαβε και τις σχέσεις του με κύκλους λογίων στην πρωτεύουσα. Στη συνέχεια διερευνώνται τόσο η ζωή και η δράση, όσο και τα συναισθήματα του Χωνιάτη κατά την εικοσαετή παραμονή του στη μητρόπολη Αθηνών, με την ενδελεχή καταγραφή αναφορών του ιδίου σε επιστολές, ομιλίες και κατηχήσεις του. Κατόπιν μελετάται η μετάβασή του, μετά το 1204, από τον επισκοπικό θρόνο στο νησί της Κέας και μετέπειτα στη μονή Προδρόμου στις Θερμοπύλες, τον τελευταίο σταθμό της ζωής του. Στο δεύτερο μέρος η μελέτη εστιάζεται σε δύο σημεία: στη διαχρονική εξέλιξη της κατήχησης ως είδους και στην ιδιαίτερη ανάλυση των είκοσι έξι κατηχήσεων του Χωνιάτη. Όσον αφορά στο πρώτο σκέλος, διερευνάται το κατηχητικό είδος από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους έως το ύστερο Βυζάντιο, με ειδική έμφαση στην κατηχητική παραγωγή του 12ου αιώνα. Σκοπός είναι να καταδειχθεί η συγκρότηση και η εξέλιξη του ποιμαντορικού αυτού είδους, να σκιαγραφηθεί η οπτική των κατηχήσεων ανά τους αιώνες και να γίνουν ευδιάκριτες οι διαφορές ή ομοιότητες, καθώς και τα στοιχεία και μοτίβα, τα οποία επιβιώνουν στις κατηχήσεις των διαφόρων περιόδων. Όλα αυτά αναδεικνύουν αφενός τους στόχους των ομιλητών – κατηχητών, αφετέρου το είδος των ηθικών προβλημάτων τα οποία απασχολούσαν τους πιστούς και την κατεύθυνση προς την οποία έπρεπε να κατατείνει η πνευματική τους καθοδήγηση. Από τη συγκριτική μελέτη προέκυψε η διαπίστωση ότι τον 12ο αιώνα η ακμή της ρητορικής και η αναβίωση του κλασικισμού συνεπάγεται την ακμή των λόγων από άμβωνος και ο όρος κατήχησις έχει υποστεί μια σημασιολογική διεύρυνση καθώς στερεώνεται πλέον ο νουθετητικός και ηθικός χαρακτήρας της. Σημαντικό τμήμα της Διατριβής αποτέλεσε η θεματική και ερμηνευτική ανάλυση εκάστης κατηχήσεως του Χωνιάτη. Από τη μεμονωμένη ανάλυση προέκυψε ότι, ως προς τη δομή τους, οι είκοσι έξι κατηχήσεις μοιράζονται έναν κοινό τύπο ανάπτυξης θεμάτων και νοημάτων, ο οποίος εκτίθεται σε ειδικό κεφάλαιο. Στο Παράρτημα παρουσιάζεται δειγματοληπτική έκδοση δύο κατηχήσεων (της ιβ’ και κγ’).