Μορφωτικά ιδεώδη και κύκλοι της διανόησης κατά την εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204)

Abstract

In the present doctoral dissertation entitled "Educational Ideals and Intellectual Circles during the Period of the Komnenoi and the Angeloi (1081-1204)", various aspects of that period’s intellectual life are investigated. The research is focused on the intellectual circles, which influenced – to a greater or to a lesser extent - the intellectual and political life, and advocated heterogeneous educational ideals. The intellectual life during the period of the Komnenoi and the Angeloi was defined by the rise and fall of two dynasties, which were dominated by a spirit of change, that, however, was not enough either for the whole arrangement of the existing problems and changes within the State or for the effective confrontation of the challenges on the three open fronts that dominated the international scene. The intellectual life unfolded in this environment, which was inextricably linked to politics. The various literary, theological, and scientific pursuits were overshadowed by the strongly ideological orientation of much of the period’s writing production and by the intense efforts to strengthen family alliances during the period that nepotism was in its apogee. The fact of the penetration of the political element into aspects of social and intellectual life, which were intertwined with the ideals of military aristocracy and the emperor’s image, with the education and with the interests and aspirations of the aristocratic circles, raises only questions about the existence or not of a form of intellectual renaissance. The stimulation of activity of the persons-carriers of intellectual life and the compilation of multitude literary works that covered the wider fields of knowledge are not necessarily samples of a society that experiences some form of intellectual flourishing. Instead they reveal the desire to fulfil basic educational needs and especially the accomplishment of various political aspirations. The promotion of Alexius’ educational initiatives could only superficially mark the beginnings of an intellectual prosperity. Absolutely harmonized with the imperial aspirations were the writers-defenders of the Orthodox faith, who, echoing the official state and ecclesiastical policy, acted as the emperor’s and the patriarch’s alter ego. The promoted superiority of theology, which was connected with the cautious attitude towards philosophy, was equivalent to defending an educational ideal under conditions and restrictions. On the opposite side there was another intellectual circle that was active in the intellectual and political scene expressing centrifugal tendencies and remaining outside the boundaries of the dominant intellectual circles. The overcoming of the imposed barriers lies in the non-adoption of the writing habits of the whole intellectual world, in the acceptance of the transcendental role of secular sciences, in the attempt to make philosophy autonomous and in the formulation of theories that deviated from the official dogma. Thus, an educational ideal emerged free from any form of restrictive policy. The next intellectual circle is traced within the educational system. The teacher-centered system, the sterile transmission of practical and standardized knowledge, and the professional aspirations of teachers for higher pay, more prestige and public recognition, set aside the ideals of the true essence of education, giving priority to the utilitarian education reflecting everyday realistic needs of the period. Education therefore emerged as a material force. On the border line there was a fourth educational ideal, which was essentially not the rule but the exception. The innate need for teaching, the tendency to educate young people, the emergence of the need to pass on the intellectual heritage to later generations and the transcendence of selfish economic and practical interests and personal ambitions, advocate the defence of education as intangible and superior spiritual good. The convergence and divergence points of the four basic intellectual circles lie not only in the peculiar composition of each group of persons of different professional and social origins but also in the emergence of heterogeneous educational ideals, which defined a certain stage in their lives and were still directly intertwined with various political, cultural, social and professional factors. Although the dominant characteristic of the intellectual life was given by the writers-defenders of the Orthodox faith and the teachers, all the educational ideals coexisted and reflected both the heterogeneous and multifaceted nature of the activities of the intellectual world, as well as the various conceptual nuances of education.

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή με τίτλο "Μορφωτικά ιδεώδη και κύκλοι της διανόησης κατά την εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204)", διερευνώνται ποικίλες εκφάνσεις του πνευματικού βίου της εν λόγω περιόδου. Στο επίκεντρο της έρευνας τέθηκαν οι κύκλοι της διανόησης, που ασκούσαν μεγαλύτερη ή μικρότερη επιρροή σε πνευματικό και πολιτικό επίπεδο, και πρέσβευαν ετερόκλιτα μορφωτικά ιδεώδη. Η πνευματική ζωή της εποχής των Κομνηνών και των Αγγέλων οριοθετήθηκε από την άνοδο και την πτώση δύο δυναστειών, στις οποίες κυριάρχησε ένας αέρας αλλαγής, που όμως δεν αρκούσε ούτε για την πλήρη διευθέτηση των υπαρκτών προβλημάτων και των μεταβολών στο εσωτερικό του Κράτους ούτε και για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των προκλήσεων στα τρία ανοικτά μέτωπα που κυριαρχούσαν στο διεθνές σκηνικό. Εντός αυτού του κλίματος εκτυλίχθηκε η πνευματική ζωή, άρρηκτα συνδεδεμένη με την πολιτική. Οι ποικίλες λογοτεχνικές, θεολογικές και επιστημονικές ενασχολήσεις επισκιάστηκαν λόγω του έντονα ιδεολογικού προσανατολισμού μεγάλου μέρους της συγγραφικής παραγωγής της περιόδου και λόγω των έντονων προσπαθειών για την ενδυνάμωση των οικογενειακών συμμαχιών σε μία εποχή κατά την οποία ο νεποτισμός βρισκόταν στο αποκορύφωμά του. Το γεγονός της παρείσφρησης του πολιτικού στοιχείου σε όψεις της κοινωνικής και της πνευματικής ζωής, οι οποίες ήταν συνυφασμένες με τα ιδεώδη της στρατιωτικής αριστοκρατίας και την εικόνα του αυτοκράτορα, με την εκπαίδευση και με τα ενδιαφέροντα και τις επιδιώξεις των αριστοκρατικών κύκλων, εγείρει απλώς ερωτηματικά ως προς την ύπαρξη ή μη μίας μορφής ακμής. Η δραστηριοποίηση των προσώπων-φορέων της πνευματικής ζωής και η σύνταξη πληθώρας συγγραφικών έργων που κάλυπταν τους ευρύτερους τομείς της γνώσης δεν αποτελούν απαραίτητα δείγματα μίας κοινωνίας που βιώνει κάποιας μορφής πνευματική άνθηση. Αντίθετα, φανερώνουν την επιθυμία για την κάλυψη βασικών εκπαιδευτικών αναγκών και κυρίως την εκπλήρωση ποικίλων πολιτικών επιδιώξεων. Η προώθηση των εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών του Αλεξίου Α΄ θα μπορούσε μόνο επιφανειακά να σημάνει τις απαρχές μίας πνευματικής ακμής. Απόλυτα εναρμονισμένοι με τις αυτοκρατορικές επιδιώξεις ήταν οι συγγραφείς-προασπιστές της ορθόδοξης πίστης, οι οποίοι, απηχώντας την επίσημη κρατική και εκκλησιαστική πολιτική, λειτουργούσαν ως το alter ego του αυτοκράτορα και του Πατριάρχη. Η προβαλλόμενη ανωτερότητα της θεολογίας, που βρισκόταν σε άμεση αλληλουχία με την επιφυλακτική στάση απέναντι στη φιλοσοφία, ισοδυναμούσε με την προάσπιση ενός μορφωτικού ιδεώδους υπό όρους και περιορισμούς. Στον αντίποδα βρισκόταν ένας άλλος κύκλος της διανόησης που δραστηριοποιούνταν στην πνευματική και πολιτική σκηνή εκδηλώνοντας φυγόκεντρες τάσεις και παραμένοντας εκτός των ορίων των κυρίαρχων πνευματικών κύκλων. Η υπερκέραση των επιβεβλημένων φραγμών έγκειται στη μη υιοθέτηση των συγγραφικών συνηθειών του συνόλου του κόσμου της διανόησης, στην αποδοχή του υπερβατικού ρόλου των κοσμικών επιστημών, στην προσπάθεια αυτονόμησης της φιλοσοφίας και στη διατύπωση θεωριών που απέκλιναν από το επίσημο δόγμα. Ξεπρόβαλε έτσι ένα μορφωτικό ιδεώδες απαλλαγμένο από κάθε μορφή περιοριστικής πολιτικής. Ο επόμενος κύκλος της διανόησης ανιχνεύεται εντός του εκπαιδευτικού συστήματος. Το δασκαλοκεντρικό σύστημα, η στείρα μετάδοση πρακτικών και τυποποιημένων γνώσεων και οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των δασκάλων για τη λήψη υψηλότερου μισθού, περισσότερου κύρους και δημόσιας καταξίωσης παραμέριζαν τα ιδεώδη της αληθινής ουσίας της μόρφωσης, παραχωρώντας τη θέση τους σε μία χρησιμοθηρική εκπαίδευση που ανταποκρινόταν στις καθημερινές και ρεαλιστικές ανάγκες της εποχής. Η μόρφωση αναδεικνυόταν επομένως ως υλική δύναμη. Στο μεταίχμιο βρισκόταν ένα τέταρτο μορφωτικό ιδεώδες, που ουσιαστικά δεν συνιστούσε τον κανόνα αλλά την εξαίρεση. Η έμφυτη ανάγκη για διδασκαλία, η τάση για τη διαπαιδαγώγηση των νέων, η προβολή της αναγκαιότητας μεταβίβασης της πνευματικής κληρονομιάς στις μεταγενέστερες γενεές και η υπέρβαση των ιδιοτελών οικονομικών και πρακτικών συμφερόντων και προσωπικών φιλοδοξιών συνηγορούν υπέρ της προάσπισης της μόρφωσης ως άυλου και ανώτερου πνευματικού αγαθού. Τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης των τεσσάρων βασικών κύκλων της διανόησης δεν έγκεινται μόνο στην ιδιάζουσα σύνθεση της κάθε ομάδας από πρόσωπα διαφορετικής επαγγελματικής και κοινωνικής προέλευσης αλλά και στην ανάδειξη ετερόκλιτων μορφωτικών ιδανικών, τα οποία καθόριζαν ένα συγκεκριμένο στάδιο της ζωής τους και ήταν ακόμη άμεσα συνυφασμένα με ποικίλους πολιτικούς, πολιτισμικούς, κοινωνικούς και επαγγελματικούς παράγοντες. Παρόλο που τον κυρίαρχο τόνο στην πνευματική ζωή έδωσαν οι συγγραφείς-προασπιστές της ορθόδοξης πίστης και οι δάσκαλοι, όλα τα μορφωτικά ιδεώδη συνυπήρχαν και αντανακλούσαν τόσο τον ετερόκλιτο και πολυεπίπεδο χαρακτήρα των δραστηριοτήτων του κόσμου της διανόησης, όσο και τις ποικίλες εννοιολογικές αποχρώσεις της μόρφωσης.