Ταφικά μνημεία των αυτοκρατορικών χρόνων από την Άνω Μακεδονία

Abstract

The funerary monuments included in the present study come from Upper Macedonia and specifically from the area located within the Greek territory as well as from the southern part of the modern country of the Republic of Northern Macedonia. Our aim was to study the local production as well as the effects it received from important artistic centers concerning the production of funerary monuments, such as those of Veroia and Thessaloniki. The monuments date to the imperial period, while some of them date back into the second half of the 1st century BC. Upper Macedonia, a mountainous area with many rivers and lakes, is characterized by scattered settlements, «komai» and farmhouses which would be organized around a center with the characteristics of a city. Those settlements would be sited along streets and passages, where funerary monuments would be erected. There has been a difficulty in studying the monuments, as they come from all over the region of Upper Macedonia. They were handed in or they were collected by chance, so that they lack of an archaeological context. The information about their finding conditions is negligible. They were studied in terms of typology, style and iconography. Their categorization was based on their origin and their iconographical features. Our aim was to study the iconographic patterns throughout the area, identifying similarities and differences. There is a clear difference between the northern and southern part of Upper Macedonia both in terms of typology and iconography. In the north a roman influence is to be traced as there are funerary reliefs embedded in larger built-up monuments according to Roman standards and the depiction of figures in the form of a bust is adopted. Short, almost flat, figures are depicted side by side in low relief, while there is a special preference for theomorphic depictions of mortals in a figurative manner, that is bearing characteristic symbols of a deity. On the contrary, the south part has a steady focus on Hellenistic traditions which are to be found in Attic workshops and less in Thessaly. The majority of the monuments concerns free standing stelai with large dimensions and depictions of figures with depth and plasticity. There are no scenes of funeral banquets, portraits depictions, and the deity depictions are almost extinct. The proximity to the Egnatia Road and the roads passages to Lower Macedonia, as well as Thessaly and southern Greece, had a decisive influence on the artistic identity of the areas. The most common iconographic types are those of Small and Large Herculaneum women, palliate (concerning women) and the normal type (palliati for men), heros- eques (concerning men). There is a transfer of designs and production of works that present stylistic and iconographic similarities not only within the frame of Upper Macedonia but also outside it. The production of funerary monuments presents a provincial character and it could be related to the society in which it was developed. A society that wants to preserve the memory of its dead.

Τα ταφικά μνημεία που περιλαμβάνονται στην παρούσα μελέτη προέρχονται από την Άνω Μακεδονία και συγκεκριμένα από το τμήμα που βρίσκεται εντός του ελληνικού χώρου, καθώς και από το νότιο τμήμα του σύγχρονου κράτους της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας. Σκοπός μας ήταν να εξετάσουμε την τοπική παραγωγή αλλά και τις επιδράσεις που αυτή δέχτηκε από σημαντικά καλλιτεχνικά κέντρα παραγωγής επιτύμβιων μνημείων, όπως αυτά της Βέροιας και της Θεσσαλονίκης. Τα μνημεία χρονολογούνται στους αυτοκρατορικούς χρόνους, ενώ παρουσιάζονται και κάποια του β΄ μισού του 1ου αι. π.Χ. Η Άνω Μακεδονία μια ορεινή περιοχή με πολλά ποτάμια και λίμνες, χαρακτηρίζεται από διάσπαρτους οικισμούς, από κώμες και αγροικίες οι οποίες και θα οργανώνονταν γύρω από κάποιο κέντρο με τα χαρακτηριστικά πόλης. Οι οικισμοί θα ήταν οργανωμένοι κατά μήκος των οδικών αρτηριών, όπου και θα στήνονταν τα επιτάφια μνημεία. Υπήρξε δυσκολία στη μελέτη των μνημείων, καθώς προέρχονται από όλη την περιοχή της Άνω Μακεδονίας, αποτελούν προϊόντα παραδόσεων και περισυλλογών και στερούνται αρχαιολογικού context. Οι πληροφορίες για τις συνθήκες εύρεσής τους είναι μηδαμινές. Μελετήθηκαν από άποψη τυπολογίας, τεχνοτροπίας και εικονογραφίας. Κατηγοριοποιήθηκαν με βάση την προέλευση και την εικονογράφησή τους. Σκοπός της μελέτης μας ήταν να μελετηθούν τα εικονογραφικά σχήματα σε όλη την περιοχή εντοπίζοντας ομοιότητες και διαφορές. Παρατηρείται μία σαφής διαφοροποίηση ανάμεσα στο βόρειο και στο νότιο τμήμα της Άνω Μακεδονίας τόσο ως προς την τυπολογία όσο και ως προς την εικονογραφία. Στα βόρεια ανιχνεύεται ρωμαϊκή επιρροή, καθώς απαντώνται ταφικά ανάγλυφα που ενσωματώνονται σε μεγαλύτερα κτιστά μνημεία κατά τα πρότυπα της Ρώμης, υιοθετούν την απεικόνιση των μορφών ως προτομές, επιλέγουν την παρατακτική απεικόνιση βραχύσωμων μορφών σε χαμηλό ανάγλυφο, ενώ δείχνουν και μια ιδιαίτερη προτίμηση στη θεόμορφη απεικόνιση των μορφών, στην εξομοίωσή τους δηλαδή με κάποια θεότητα μέσω χαρακτηριστικών συμβόλων της τελευταίας. Αντίθετα ο νότος παρουσιάζει μια σταθερή προσήλωση στις ελληνιστικές παραδόσεις που απαντώνται στα αττικά εργαστήρια και λιγότερα στα θεσσαλικά. Η πλειονότητα των μνημείων αφορούν ελεύθερες στήλες με μεγάλες διαστάσεις και απεικόνιση των μορφών με βάθος και πλαστικότητα. Δεν υπάρχουν σκηνές «νεκρόδειπνων», απεικονίσεις προτομών, ενώ και οι θεόμορφες απεικονίσεις σχεδόν εκλείπουν. Η γειτνίαση με την Εγνατία οδό αλλά και οι δρόμοι περάσματα προς την Κάτω Μακεδονία, τη Θεσσαλία και τη νότια Ελλάδα επέδρασαν καθοριστικά στην καλλιτεχνική ταυτότητα των περιοχών. Επικρατούν οι τύποι της Μικρής και Μεγάλης Ηρακλειώτισσας, της ιματιοφόρου για τις γυναίκες και του κανονικού ιματιοφόρου, του ήρωα ιππέα για τους άνδρες. Υπάρχει διακίνηση προτύπων και παραγωγή έργων που παρουσιάζουν τεχνοτροπικές και εικονογραφικές ομοιότητες όχι μόνο μέσα στα πλαίσια της Άνω Μακεδονίας αλλά και έξω από αυτή. Η παραγωγή των ταφικών μνημείων παρουσιάζει έναν επαρχιακό χαρακτήρα και σχετίζεται και με την κοινωνία στα πλαίσια της οποίας αναπτύσσεται. Μιας κοινωνίας που επιθυμεί να διασώσει τη μνήμη των νεκρών της.