Η δράση του εργαστηρίου του Θεοδοσίου Κακαβά στην Πελοπόννησο (δεύτερο μισό 16ου αιώνα)

Abstract

The wall paintings of the churches of Taxiarchis in Stefani, Corinthia (1565), Hagios Georgios in Platanos, Arcadia (1566), Metamorphosis in Asini, Argolida (sanctuary, naos) (1569), the katholikon of the monastery of Koimesis of Theotokos in Sofiko, Corinthia (narthex) and the old katholikon of the Talantion monastery in Arachnaio, Argolida are examined. On the basis of the first two dated ensembles -executed by the painter Theodosios Kakavas- those of Asini, Sofiko and Arachnaio are attributed to his workshop as well. Theodosios Kakavas, a proficient painter from Nafplio in Argolida, creates original and unique compositions, in which heteroclite elements of different traditions are harmoniously combined. The painter does not give a narrative character to his compositions; secondary episodes/elements are not usually depicted in his scenes. The landscape and architectural depiction is plain with the minimum of decorative elements. Palaiologan artistic tradition and western art influenced less his compositions. The iconography of Theodosios’ subjects derives from Cretan painting, especially early Cretan icons, which surely existed in Nafplio; they were very popular in towns where Greeks and Venetians coexisted. Historical sources, as well as the origin of other painters -a few years later- from the same town, indicate the importance of Nafplio. During Venetian occupation (1388-1540), Nafplio -a town with brilliant intellectual life- was the most important harbor of eastern Peloponnese. Even after 1540, when it was incorporated into the Ottoman Empire, Nafplio retained its significance as a commercial center. Other iconographic and stylistic elements have parallels in the monumental compositions of the Kontaris brothers. Theodosios Kakavas was definitely aware of the work of the Theban painters Georgios and Frangos Kontaris. He might have visited churches decorated by them. However, there is evidence to suggest that the Kontaris workshop and the Kakavas workshop had been brought in contact through the Malaxos family in Nafplio. The wall paintings of Theodosios Kakavas greatly influenced those of the younger members of the Kakavas workshop. Marinos could be considered conservative because he either restricts himself to the iconographic schemes of Theodosios, or he introduces small changes to them. Demetrios is innovative as he introduces new iconographic elements and incorporates -in his compositions- half-length images of prophets. Theodoulos is innovative too. Taking into account that the monumental painting of the 16th century in Peloponnese has not been investigated and that most Peloponnesian painters of this period are known only from archival documents, the place of Theodosios Kakavas in the development of 16th century Peloponnesian art is considered significant. He was born in the town of Nafplio. He had a mixed Italian and Greek clientele and he was widely recognized at least in the region of Metropolis of Argos and Nafplio. He is the founder of the first eponymous postbyzantine Peloponnesian workshop.

Εξετάζονται οι τοιχογραφίες των ναών του Ταξιάρχη Στεφανίου Κορινθίας (1565), του Αγίου Γεωργίου Πλατάνου Αρκαδίας (1566), της Μεταμόρφωσης Ασίνης Αργολίδας (ιερό βήμα και κυρίως ναός) (1569), του καθολικού της μονής της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σοφικό Κορινθίας (νάρθηκας) και του παλαιού καθολικού της μονής Ταλαντίου στο Αραχναίο Αργολίδας. Επί τη βάσει των δύο πρώτων, που αποτελούν ενυπόγραφα έργα του Θεοδοσίου Κακαβά, τα σύνολα Ασίνης, Σοφικού και Αραχναίου αποδίδονται στο εργαστήριο του ίδιου ζωγράφου. Ο Θεοδόσιος Κακαβάς, με καταγωγή από το Ναύπλιο, είναι ένας ιδιαίτερα ικανός και εμπνευσμένος ζωγράφος. Δημιουργεί νέες πρωτότυπες συνθέσεις, στις οποίες ετερόκλιτα στοιχεία διαφορετικών παραδόσεων ενσωματώνονται με επιτυχία. Η αφηγηματικότητα τον απωθεί, ώστε οι σκηνές του είναι ελεύθερες από δευτερεύοντα επεισόδια και επιπρόσθετα εικονογραφικά στοιχεία. Τον ελκύει η λιτότητα, εμφανής στην απόδοση των αρχιτεκτονημάτων και του φυσικού τοπίου. Μικρή είναι η επιρροή που ασκούν στο έργο του η παλαιολόγεια ζωγραφική παράδοση και η δυτική τέχνη. Ο Θεοδόσιος Κακαβάς αναζητά τα πρότυπά του στην κρητική ζωγραφική και κυρίως στις εικόνες της πρώιμης κρητικής σχολής, οι οποίες θα βρίσκονταν σε ναούς και οικίες του Ναυπλίου˙ επρόκειτο για έργα με μεγάλη δημοφιλία σε πόλεις όπου συμβίωναν ντόπιοι και Βενετοί. Οι πηγές, καθώς και η καταγωγή άλλων ζωγράφων -λίγα χρόνια αργότερα- από την ίδια πόλη, υποδεικνύουν τη σημασία του Ναυπλίου. Πόλη με έντονη πνευματική ζωή, αποτελούσε -κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1388-1540)- το σημαντικότερο λιμάνι της ανατολικής Πελοποννήσου. Φαίνεται ότι διατήρησε τη σημασία της ως εμπορικό κέντρο και κατά την Τουρκοκρατία. Άλλα εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία των εξεταζόμενων συνόλων του Θεοδοσίου Κακαβά εντοπίζονται στο μνημειακό έργο των Κονταρήδων, το οποίο ασφαλώς γνώριζε. Ίσως είχε επισκεφθεί ναούς τοιχογραφημένους από τους δύο Θηβαίους ζωγράφους. Υπάρχουν, ωστόσο, στοιχεία που υποδεικνύουν ότι τα δύο συνεργεία ζωγράφων -οι Κονταρήδες και οι Κακαβάδες- είχαν έρθει σε επαφή μέσω της σπουδαίας οικογένειας των Μαλαξών, που ήταν εγκατεστημένη στο Ναύπλιο. Το έργο του Θεοδοσίου Κακαβά άσκησε μεγάλη επιρροή σε αυτό των νεώτερων μελών του εργαστηρίου. Ο Μαρίνος εμφανίζεται συντηρητικός καθώς, είτε χρησιμοποιεί αυτούσια τα εικονογραφικά σχήματα του προκατόχου του, είτε επιφέρει μικρές αλλαγές σε αυτά. Ο Δημήτριος αναδεικνύεται περισσότερο εφευρετικός. Ρέπει προς την αφηγηματικότητα και εισάγει επιπρόσθετα στοιχεία, ενώ συχνά εντάσσει στις σκηνές του στηθαίες μορφές προφητών. Το παράδειγμά του ακολουθεί και ο Θεόδουλος. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η μνημειακή ζωγραφική του 16ου αιώνα στην Πελοπόννησο είναι ουσιαστικά άγνωστη και ότι οι περισσότεροι Πελοποννήσιοι ζωγράφοι του 16ου αιώνα μας είναι γνωστοί μόνο από αρχειακές πηγές, η θέση του Θεοδοσίου Κακαβά κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική. Πρόκειται για έναν αστό ζωγράφο, με ετερόκλιτο πελατολόγιο, που έχαιρε ευρείας αναγνώρισης, τουλάχιστον στις περιοχές που υπάγονταν στη Μητρόπολη Άργους και Ναυπλίου. Είναι ο ιδρυτής του πρώτου επώνυμου μεταβυζαντινού συνεργείου ζωγράφων που εργάζεται στην Πελοπόννησο.