Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» στο δίκαιο του περιβάλλοντος υπό το φως της οδηγίας 2004/35/ΕΚ σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη

Abstract

Purpose of this thesis is the multifaceted analysis, evaluation and interpretation of the polluter pays principle generally in environmental law under the light of Directive 2004/35 / EC on environmental liability. The systematic and comprehensive study of the rules on liability for environmental damages according to the abovementioned Directive linked to the legal aspects of the polluter pays principle constitute an innovative and dynamically field of scientific research in environmental law with various critical questions.Briefly, with regard to the structure of this work, in the first part emphasis is given on the content the polluter pays principle develops within the EU law as well as mainly through the lens of the EU secondary legislation and the EUCJ case law. Furthermore, a significant contribution to the clarification of the legal content and scope of the polluter pays principle is given by the analysis of the EU State Aid Law, an area where this principle develops a nodal function during both the fulfilment of the conditions of Article 107 par. 1 TFEU, and in the exercise of discretion by the European Commission at the control phase of state aids for environmental protection. In addition to this, the multidimensional nature of the polluter pays principle emerges distinctly through the various mechanisms of its implementation, such as environmental taxes, emissions trading systems and environmental liability. The second part deals namely with environmental liability, the legal field where the polluter pays principle develops its most complex content. At the heart of this research section is definitely the Directive 2004/35/EC, which establishes a sui generis administrative law environmental liability based on the polluter pays principle regarding only pure ecological environmental damage. The application of the Directive’s rules raises important questions regarding the establishment of the causation between the environmental damage and the operator’s activity, the enforcement of the in natura restoration measures and the financial security provisions. The third and final part of the present thesis constitutes a general evaluation of the Directive 2004/35/EC under the polluter pays principle generally in EU environmental law, given that this Directive has horizontal -and not sectoral- approach to environmental damage and the delimitation of the fundamental the concept of "environmental damage" is done with direct reference to other EU legislations. To this end, emphasis is given on a comparative study of the Directive on environmental liability with the Birds and Habitats Directives and the Waste and Water Framework Directives. This part ends with an overall assessment of the effectiveness of Directive 2004/35/EC as a mechanism of a minimum harmonization of the existing national environmental liability regimes. Unfortunately the conclusion is not very optimistic due to the discrepancies during the implementation of the Directive as well as the limited activation of its provisions. In this context, there is an emerging debate on a potential revision of the Directive in the future in order to the ambiguities or contradictions to be improved. In conclusion, the project at hand aims to link originally the polluter pays principle with the general questions concerning liability for environmental damages based on the provisions of Directive 2004/35, but not limited to them. The fundamental goal of this research work is to highlight the overall role and importance of this principle in environmental law as a result of a multi-level analysis of its multi-dimensional legal aspects related to environmental liability.

Αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής αποτελεί η πολύπλευρη μελέτη, αξιολόγηση και ερμηνεία της αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» συνολικά στο δίκαιο περιβάλλοντος υπό το πρίσμα της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη. Η συστηματική και ολοκληρωμένη μελέτη της διασύνδεσης των κανόνων περί ευθύνης για τις περιβαλλοντικές ζημίες κατά την ανωτέρω Οδηγία με τις νομικές πτυχές της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» συνιστούν ένα καινοτόμο και δυναμικά εξελισσόμενο πεδίο επιστημονικής έρευνας εντός του δικαίου περιβάλλοντος με ποικίλα κρίσιμα ερωτήματα.Συνοπτικά, όσον αφορά στη δομή της παρούσας εργασίας, στο πρώτο μέρος ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο περιεχόμενο που προσλαμβάνει η αρχή στο δίκαιο της ένωσης μέσω των αποτυπώσεων της στο δευτερογενές δίκαιο, αλλά κυρίως μέσω των ερμηνευτικών εξειδικεύσεών της κατά τη νομολογία του ΔΕΕ. Περαιτέρω, σημαντική συμβολή στην αποσαφήνιση του νομικού περιεχομένου και του εύρους της αρχής παρέχεται από τη μελέτη του ενωσιακού δικαίου των κρατικών ενισχύσεων, έναν τομέα όπου η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» αναπτύσσει κομβική λειτουργία τόσο κατά την εξειδίκευση των επιμέρους προϋποθέσεων του άρθρου 107 παρ. 1 ΣΛΕΕ, όσο και κατά την άσκηση της διακριτικής ευχέρειας εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στο στάδιο του ελέγχου των κρατικών ενισχύσεων για την περιβαλλοντική προστασία. Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της αρχής αναδεικνύεται εναργέστερα και μέσα από την εξέταση του συνόλου των διαφορετικών μηχανισμών υλοποίησής της με σημαντικότερους εξ αυτών τις περιβαλλοντικές εισφορές, τα συστήματα εμπορίας αδειών ρύπανσης και την περιβαλλοντική ευθύνη.Το δεύτερο μέρος αφορά ειδικά την περιβαλλοντική ευθύνη, το πεδίο όπου η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» αναπτύσσει την πιο σύνθετη νομική αποτύπωσή της. Στο επίκεντρο βρίσκεται η Οδηγία 2004/35/ΕΚ, η οποία θεσπίζει ένα sui generis διοικητικού δικαίου σύστημα περιβαλλοντικής ευθύνης βάσει της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει», το οποίο καλύπτει ζημίες στο περιβάλλον αυτό καθεαυτό. Τα πιο κομβικά ζητήματα που εγείρονται κατά την εφαρμογή των ρυθμίσεων της Οδηγίας αφορούν τη θεμελίωση της αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της δραστηριότητας του φορέα εκμετάλλευσης και της επίμαχης ζημίας, καθώς και την υλοποίηση των in natura μέτρων αποκατάστασης μέσω της χρήσης προσεγγίσεων στάθμισης της ισοδυναμίας ανά πόρο ή ανά υπηρεσία, μιας μεθόδου που επιτρέπει την πληρέστερη ενσωμάτωση στα μέτρα αποκατάστασης τόσο των βιοφυσικών όσο και των κοινωνικών συνεπειών μίας περιβαλλοντικής ζημίας.Στο τρίτο και τελευταίο μέρος της παρούσας εργασίας επιχειρείται μία αξιολόγηση της Οδηγίας 2004/35 υπό την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» συνολικά στο ενωσιακό δίκαιο περιβάλλοντος, με δεδομένο πως η συγκεκριμένη Οδηγία έχει οριζόντιο –κι όχι τομεακό– χαρακτήρα¬ και η οριοθέτηση της θεμελιώδους έννοιας της «περιβαλλοντικής ζημίας» γίνεται με ευθεία παραπομπή σε άλλα ενωσιακά νομοθετήματα. Προς τούτο, επιχειρείται μία συγκριτική εξέταση της Οδηγίας για την περιβαλλοντική ευθύνη με τις Οδηγίες για τα Πτηνά και τους φυσικούς οικότοπους, καθώς και με τις Οδηγίες Πλαίσιο για τα Ύδατα και τα Απόβλητα. Το μέρος αυτό ολοκληρώνεται με μία συνολική αποτίμηση της αποτελεσματικότητας του συστήματος περιβαλλοντικής ευθύνης της Οδηγία 2004/35 ως ελάχιστο πεδίο εναρμόνισης των υφιστάμενων εθνικών καθεστώτων περιβαλλοντικής ευθύνης. Δυστυχώς ο απολογισμός αυτός δεν είναι ιδιαιτέρως θετικός, καθώς διαπιστώνονται ανακολουθίες μεταξύ των κρατών μελών κατά την υλοποίηση των επιταγών της Οδηγίας, αλλά και συνολικά μία αρκετά περιορισμένη ενεργοποίηση των ρυθμίσεών της. Στο πλαίσιο αυτό, προβάλλει πιο επίκαιρη από ποτέ η συζήτηση για μελλοντική αναθεώρηση της Οδηγίας, προκειμένου να αρθούν οι ασάφειες ή οι αντιφάσεις ή οι ελλείψεις της. Συμπερασματικά, το ανά χείρας έργο φιλοδοξεί να συνδέσει πρωτότυπα την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» με τα γενικότερης εμβέλειας ερωτήματα που αφορούν την ευθύνη για περιβαλλοντικές ζημίες με κύριο άξονα τις προβλέψεις της Οδηγίας 2004/35 χωρίς, ωστόσο, να μείνει εγκλωβισμένο σε αυτές. Επιδιώχθηκε, συνεπώς, να αναδειχθεί συνολικά ο ρόλος και η σημασία της εν λόγω αρχής στο δίκαιο περιβάλλοντος ως απόληξη μιας πολυεπίπεδης μελέτης και επεξεργασίας του νομικού της περιεχομένου, όπως αυτό αναπτύσσεται στο πεδίο της περιβαλλοντικής ευθύνης.