Το Ανοίκειο: μια ψυχαναλυτική μελέτη στον Κινηματογράφο

Abstract

The present PhD thesis looks into the psychoanalytical concept of uncanny, as elaborated and developed by Sigmund Freud in his homonymous essay (1919), in order to examine its aesthetic interpretation in cinema. The fact that the concept remains unclassified and in the margins of both psychoanalytical and film studies, motivates the present interdisciplinary research to contribute to a theoretical revival of the subject. For psychoanalysis ''an uncanny experience occurs either when repressed infantile complexes are once more revived by an impression, or when surmounted primitive beliefs seem once more to be confirmed''. In film studies, the uncanny is examined in relation to certain cinematic conditions in which it occurs. In its transition to the field of aesthetics a link is recognized between the uncanny and defamiliarization, a term derived from the theory of Russian Formalism. In the early years of the last century, Viktor Shklovsky used the term to describe the capability of art to renew the perceptual relation of things, which everyday life has automatized, by investing the familiar with strangeness. The contingency between the two concepts lead to identify uncanny not only as an affect but also as mechanism and so as something that can be produced in cinema. As a result of theoretical research and critical analysis, this thesis is constructed on the basis of three methodological axes: the first consists of a psychoanalytical and aesthetic analysis of the concept, the second uses the conclusions drawn in theory for a critical analysis of three different films of BélaTarr, while the third employs conclusions from the previous parts for the production of a feature film, entitled ''Common Ground'', and utilizes critical practice analyzing theoretically the outcome. The methodology of critical practice is one of the originalities of this thesis as it hasn’t been used before in film studies in Greece. Those three approaches constitute a comprehensive research concerning the relation between uncanny and cinema, as a way to feel butalso to constructthe uncanny in the in the seventh art.

Στην παρούσα διατριβή μελετάται η ψυχαναλυτική έννοια ανοίκειο, όπως αναπτύχθηκε από τον Sigmund Freud στο ομώνυμο έργο του (1919), με σκοπό να δοθεί μια αισθητική ερμηνεία της στον κινηματογράφο. Το γεγονός ότι η έννοια παραμένει, μέχρι και σήμερα, αταξινόμητη και στο περιθώριο τόσο των ψυχαναλυτικών όσο και των κινηματογραφικών ερευνών, αποτέλεσε κίνητρο για την παρούσα διεπιστημονική προσέγγιση, που επιχειρεί να συμβάλλει στην θεωρητική αναζωογόνηση του θέματος. Το ανοίκειο στην ψυχανάλυση αναγνωρίζεται ως το αίσθημα ανησυχίας που προκύπτει αναπάντεχα όταν απωθημένα παιδικά συμπλέγματα αναβιώνουν με κάποιο ερέθισμα ή όταν ξεπερασμένες αρχαϊκές πεποιθήσεις επιβεβαιώνονται εκ νέου. Στις κινηματογραφικές σπουδές εξετάζεται σε σχέση με συγκεκριμένες κινηματογραφικές συνθήκες κατάλληλες για την πρόκλησή του. Στην μετάβαση της έννοιας στο αισθητικό πεδίο αναγνωρίζεται η σχέση της με τον όρο ανοικείωση, που εισήγαγαν οι Ρώσοι φορμαλιστές στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. O Viktor Shklovsky εφευρίσκει τον όρο, για να περιγράψει την δυνατότητα της τέχνης να ανανεώνει την αντιληπτική μας σχέση με τα πράγματα, που η καθημερινότητα έχει αυτοματοποιήσει, με το να ενσωματώνει στο οικείο το παράξενο. Μέσα από αυτό το συσχετισμό, το ανοίκειο αναγνωρίζεται όχι μόνον ως συναίσθημα αλλά και ως μηχανισμός και επομένως ως κάτι που μπορεί να κατασκευαστεί μέσα στην τέχνη του κινηματογράφου. Η διατριβή είναι το αποτέλεσμα θεωρητικής έρευνας και κριτικής ανάλυσης και δομείται σε τρεις μεθοδολογικούς άξονες: στον πρώτο το ανοίκειο αναλύεται στην ψυχαναλυτική και την αισθητική θεωρία, στον δεύτερο γίνεται κριτική ανάλυση σε κινηματογραφικά παραδείγματα τριών ταινιών του Béla Tarr, και στον τρίτο γίνεται πρακτική εφαρμογή των συμπερασμάτων μέσα από την δημιουργία μιας ταινίας μεγάλου μήκους με τίτλο ''Κοινός Τόπος'' και κριτική ανάλυση της εφαρμογής. Ο τελευταίος άξονας γνωστός και ως κριτική πρακτική (critical practice), αποτελεί μεθοδολογική πρωτοτυπία στην κινηματογραφική έρευνα στην Ελλάδα. Με τις τρεις αυτές προσεγγίσεις ολοκληρώνεται η ερεύνα στη σχέση ανοίκειου και κινηματογράφου ως τρόπος να αισθανθείς αλλά και να πράξεις το ανοίκειο στην έβδομη τέχνη.