Κριτική έκδοση του δράματος Ποιμήν Πιστός (Βενετία 1658) του Ζακυνθινού Μιχαήλ Σουμμάκη

Abstract

This work constitutes the critical edition of the drama “Ποιμήν Πιστός” (Poimen Pistos), which was printed in 1658 in Venice. It unfolds in two parts: the first one is related to the presentation of the critically transcribed and restored poetic text, the second one to the study of important philological issues of the text, as well as issues relating to its author and the intellectual environment from which it came from. In 1658 was printed in Venice the pastoral tragicomedy “Ποιμήν Πιστός”, which was a translation of the famous Italian play “Pastor fido” by G. Guarini. The translator Michael Soummakes, probably destining his work for his birthplace, the island of Zakenthos, personally supervised the printing process and undertook its economic burden with the help of his compatriot Nikolaos Kommoutos.The Italian pastoral “Pastor fido” was a pioneering drama, structurally innovative and classicist, bold and prudish. Even before its completion and publication, it was criticized for its tragicomic nature (violation of the integrity of each act), for its rhetoric (undramatic, inappropriate eloquence of low persons) and its immorality. The “Ποιμήν Πιστός” was not the only Greek translation of Guarini’s pastoral tragicomedy. Another one was preceded, known as “Πιστικός Βοσκός”, probably by a Cretan poet and in Cretan language. According to documentation, “Πιστικός Βοσκός” was used together with the Italian play by the translator. Previous research, which has underlined the impact of the previous translation to “Ποιμήν Πιστός”, considered the first one to be more exact and poetically more important than the second one. However, more assiduous comparisons between the two plays do not confirm such an estimation. In fact, they prove that, first of all, Soummakes’ translation was the most exact and, secondly, that its value lies in the accurate reproduction of the prototypes’ poetics. The second Greek adaptation of “Pastor Fido” depended phrasally on “Πιστικός Βοσκός”, but differentiated from it on an aesthetic level. The Cretan translator, bringing many alterations to the Italian drama, treated it with hesitations similar to those of the Italian criticism, while Soummakes accepted almost totally the poetics of the foreign play. The poetic formation of “Ποιμήν Πιστός” meets not only with the prototype, but also with the norm that had shaped the Cretan heyday, as well as with the poetic tradition of the author’s time. The structure of the prologue and the versification of the poetic text constitute the contact points with the Cretan theater. Its language, even though it shows dependence upon texts of Cretan literature, differentiates from them coming closer to other contemporary writers (Montzeleze, Mpounialis).

Η εργασία αυτή αποτελεί κριτική έκδοση του δράματος “Ποιμήν Πιστός”, το οποίο τυπώθηκε το 1658 στη Βενετία. Ξετυλίγεται σε δύο μέρη: το πρώτο αφορά στην παρουσίαση του κριτικά μεταγεγραμμένου και αποκασταστημένου ποιητικού κειμένου, το δεύτερο στην εξέταση σημαντικών φιλολογικών ζητημάτων του έργου καθώς και θεμάτων που σχετίζονται με τον συντάκτη του και το πνευματικό περιβάλλον από το οποίο προήλθε. Το 1658 τυπώθηκε στη Βενετία η ποιμενική τραγικωμωδία “Ποιμήν Πιστός”, η οποία ήταν μετάφραση του δημοφιλούς ιταλικού έργου “Pastor Fido” του G. Guarini. Ο μεταφραστής, Μιχαήλ Σουμμάκης, προορίζοντας πιθανότατα το πόνημα του για το νησί καταγωγής του, την Ζάκυνθο, επιστάτησε προσωπικά στην εργασία εκτύπωσης και σήκωσε το οικονομικό της βάρος με τη βοήθεια του συμπατριώτη του Νικολάου Κομμούτου Το ιταλικό ποιμενικό “Pastor Fido” ήταν ένα πρωτοποριακό για την εποχή του δράμα, δομικά καινοτόμο (νεωτερικό) και κλασικιστικό, τολμηρό και σεμνότυφο. Πριν ακόμη την ολοκλήρωση και τη δημοσίευσή του δέχτηκε τα πυρά της κριτικής για την τραγικωμική του φύση (παραβίαση της ακεραιότητας της κάθε πράξης), για την ρητορική (α-δραματικότητα, ανάρμοστη ευγλωττία ταπεινών προσώπων) και την ανηθικότητά του. Το “Ποιμήν Πιστός” δεν ήταν η μοναδική προσπάθεια ελληνικής απόδοσης της ποιμενικής τραγικωμωδίας του Guarini. Είχε προηγηθεί μια άλλη, γνωστή ως “Πιστικός Βοσκός”, από Κρητικό πιθανώς συντάκτη, σε κρητική γλώσσα. Το “Πιστικός Βοσκός”, βάσει πολλών τεκμηρίων, χρησιμοποιήθηκε μαζί με το ιταλικό έργο από τον Επτανήσιο μεταφραστή. Η παλαιότερη έρευνα, η οποία είχε επισημάνει την επίδραση της προγενέστερης μετάφρασης στην επτανησιακή, θεωρούσε ότι η πρώτη ήταν πιστότερη και ποιητικά σπουδαιότερη από την κατοπινή. Παρόλ᾽ αυτά, ενδελεχέστεροι συγκριτικοί έλεγχοι (ανάμεσα στα έργα) δεν επιβεβαιώνουν αυτές τις εκτιμήσεις. Αποδεικνύουν πρώτον, ότι η μετάφραση του Σουμμάκη ήταν στην πραγματικότητα η πιο πιστή, δεύτερον, ότι η αξία της έγκειται στην ακριβή αναπαραγωγή της ποιητικής του πρωτοτοτύπου. Η νεότερη ελληνική απόδοση του “Pastor Fido” εξαρτήθηκε φραστικά από το “Πιστικός Βοσκός”, διαφοροποιήθηκε όμως από αυτό σε επίπεδο αισθητικής. Ο Κρητικός, επιφέροντας πολλές μεταβολές στο ιταλικό δράμα, το αντιμετώπισε με δισταγμούς όμοιους με εκείνους της ιταλικής κριτικής· ο Σουμμάκης, αντίθετα, έδωσε στην ποιητική του ξένου έργου σχεδόν ολοκληρωτική αποδοχή. Η συγκρότηση του “Ποιμήν Πιστός” διασταυρώνεται όχι μόνο με το πρωτότυπο, αλλά και με τον κανόνα που είχε διαμορφώσει το δράμα της κρητικής ακμής καθώς και με την ποιητική παράδοση του καιρού του. Η δομή του Προλόγου και η στιχουργία του αποτελούν σημεία επαφής του με το κρητικό θέατρο. Η γλώσσα του, αν και δηλώνει την εξάρτησή της από κείμενα της κρητικής λογοτεχνίας, ωστόσο διαφοροποιείται από αυτά, πλησιάζοντας άλλους σύγχρονους συγγραφείς (Μοντζελέζε, Μπουνιαλή κ.α.).