Μη οικιστικές χρήσεις χώρου στους νεολιθικούς οικισμούς: το παράδειγμα της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας

Abstract

The rescue excavation during the years 1998-99 at the NE limit of a low tell, known as “Toumba Kremastis Koiladas”, in the area of Kitrini Limni of Kozani, has uncovered 462 pits, 5 ditches, 23 cremation burials and two inhumations in pits, dating in the LN period (5340-4930 B.C.). The aim of this study is the determination of the non-domestic use of space in Neolithic settlements and its spatial relation with contemporary habitation, through the interpretation of findings on the basis of the theoretical framework of contextual archaeology. The excavated area is flat, comprising of 1m deep deposits, while the stratigraphy reveals long-lasting but occasional use with small horizontal shifting. Four stratigraphic / time phases (A, B, C, D - Α being the newest) were distinguished. The ditches constitute a later practice in relation to these pits, while the newest phase (A) is characterized by the cremation burials. The findings suggest different forms of non-domestic use of space (deposition of rubbish and residues of ritual activity, burial of the dead, storage, work areas, supply of clay), which are connected with few (2) subterranean buildings of layer C, found in the SW. The characteristics, use and contents of the uncovered pits differ though time, whereas the observation that open pits are mainly connected with activities related to life, while closed pits are related to death, suggests some kind of differentiation in use based on form/shape. Therefore, the connection between contents and construction is suggested, supporting their originally intended use. Some stages of construction and use are evidenced in the ditches, while all the data reflect activities different from (mainly closed) pits and, so, relate the ditches with the household. The scattered human bones, included in many pits, as well as the two inhumations suggest that periodical or systematic burial or ritual activities occurred, in relation with the recently dead and /or ancestors, while the secondary cremation burials imply that such activities are of a diachronic nature. Kremasti offers one of the best examples of “structured deposition” in the Neolithic, not only in Greece but also in the Balkans, as this is implied by systematic construction of pits, where different types of residue were deposited. Dead people, animals, houses and objects are treated in a similar manner, constituting a peculiar “cemetery” of communal character. The beliefs and practices of the settlers are based on the general juxtaposition of life and death, while the idea of fertility, cleansing and social equality are also reflected. The settlement is characterized by spatial stability of dwellings and differentiation in the use of space. The intensive ritual activity, that is observed in its boundaries, reflects mainly the need of the residents for protection (perhaps of the valley too) from various real and/or symbolic dangers.

Η σωστική ανασκαφή των ετών 1998-1999 στο ΒΑ όριο ενός χαμηλού γηλόφου, γνωστού ως «Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας», στην Κίτρινη Λίμνη Ν. Κοζάνης, έφερε στο φως 462 λάκκους, 5 τάφρους, 23 ταφές καύσεων και δύο ενταφιασμούς σε λάκκους. Η θέση χρονολογείται στη ΝΝ περίοδο (5340-4930 π.Χ.). Σκοπός της μελέτης, ο προσδιορισμός μέσα από την ερμηνεία των ευρημάτων και στο θεωρητικό πλαίσιο της «συγκειμενικής αρχαιολογίας», των μη οικιστικών χρήσεων χώρου των νεολιθικών οικισμών και της χωροθέτησής τους σε σχέση με τη θέση των σύγχρονων οικημάτων. Ο ανασκαμμένος χώρος έχει επίπεδη μορφή, επίχωση 1μ. και στρωματογραφία που μαρτυρά μακρόχρονη αλλά περιστασιακή χρήση, με μικρή οριζόντια μετακίνηση. Διακρίθηκαν τέσσερις στρωματογραφικές - χρονικές φάσεις χρήσης (Α, Β, Γ, Δ). Οι τάφροι αποτελούν πρακτική υστερότερη των λάκκων, ενώ η νεότερη φάση (Α) χαρακτηρίζεται από τις ταφές καύσεων. Τα ευρήματα μαρτυρούν μια σειρά μη οικιστικών χρήσεων χώρου (εναπόθεση απορριμμάτων και καταλοίπων τελετουργικής δραστηριότητας, ταφή των νεκρών, αποθήκευση, εργαστήρια, απόληψη πηλού), με τις οποίες συνδέονται και τα λιγοστά υπόσκαφα κτίσματα (2) του στρώματος Γ, στα ΝΔ. Στους λάκκους παρατηρούνται χρονικές διαφοροποιήσεις στα χαρακτηριστικά, το περιεχόμενο και τη χρήση, καθώς και διαφοροποιήσεις με βάση το σχήμα, με τους ανοιχτούς να συνδέονται κυρίως με δραστηριότητες σχετικές με τη ζωή και τους κλειστούς με το θάνατο. Τα στοιχεία αυτά υπαγορεύουν τη σύνδεση περιεχομένου - κατασκευής και στηρίζουν την προκαθορισμένη λειτουργία τους. Στις τάφρους διαπιστώνεται τμηματική κατασκευή και χρήση, ενώ το σύνολο των δεδομένων αντανακλά λειτουργίες διαφορετικές από τους (κλειστούς κυρίως) λάκκους και τις συνδέει με την ιδεολογία γύρω από το σπίτι. Τα μεμονωμένα ανθρώπινα οστά που συμπεριλαμβάνονται στο περιεχόμενο πολλών λάκκων όπως και οι λιγοστές κανονικές ταφές, μαρτυρούν την περιοδική ή συστηματική ταφική ή τελετουργική λειτουργία ορισμένων, σε σχέση με τους πρόσφατους νεκρούς ή/και τους προγόνους, ενώ οι δευτερογενείς ταφές καύσεων, βεβαιώνουν τη διαχρονικότητα της λειτουργίας αυτής. Στην Κρεμαστή η έννοια της «δομημένης εναπόθεσης» («structured deposition») βρίσκει ένα από τα καλύτερα παραδείγματα του ελλαδικού και βαλκανικού χώρου, καθώς βεβαιώνεται η πρακτική του συστηματικού σκαψίματος λάκκων, για εναπόθεση των ποικίλων καταλοίπων του οικισμού. Νεκροί άνθρωποι, ζώα, οικήματα και αντικείμενα τυχαίνουν όμοιας αντιμετώπισης, συνιστώντας ένα ιδιότυπο νεκροταφείο, δημόσιου χαρακτήρα. Οι ιδεολογικές αντιλήψεις και πρακτικές των κατοίκων βασίζονται στη γενική αντίθεση ζωής - θανάτου και στην ιδέα της γονιμότητας, ενώ απηχούνται και ιδέες αγνότητας, καθαρότητας και κοινωνικής ισότητας. Ο ΟΟοικισμός χαρακτηρίζεται από σταθερότητα στη θέση των οικημάτων και διαφοροποίηση στη χρήση του χώρου. Η έντονη τελετουργική δραστηριότητα που παρατηρείται στα όριά του, αντανακλά κυρίως την ανάγκη προστασίας τους (ίσως και όλης της κοιλάδας) από τους ποικίλους πραγματικούς και συμβολικούς κινδύνους.