From rural shelter to Chora’s Town Dwellings: morphological evolution of traditional buildings and settlements on Amorgos

Abstract

The study presents a concise view of the unique morphological and typological built environment of the island of Amorgos before the alteration of traditional structures into touristic accommodations and modernized homes began, and provides an interdisciplinary overview of the morphological development of its buildings and settlements over time. It is based on the original recording and complete architectural survey of the total number of stone structures for the period 1982-89 that comprised the urban structure of the historically preserved settlement of Chora, as well as the survey of a representative sample of similar structures encountered among the agricultural settlements in the “Kato-Meria” lower part of the island. From the some 185 stone complexes that were surveyed in great detail throughout the island, about 120 derived from the capital town of Chora, whose urban structure was recorded by individual properties and volumes. In every grouping, the arrangement of flat roofs (domas) was recorded, as well as the open spaces (upper and lower yard), ruined structures and posterior stone or concrete additions, if any. This information was passed into the urban map of the totality of structures of Chora, composed according to scale, comprising a derivative but essential contribution to the study. The remaining 65 mainly agrarian examples of complexes were surveyed in their original unaltered state on the sites of Vroutsi, Kamari, Stavros, Syvrissa and Skeparnies in the Kato-Meria of Amorgos, as well as on Lefkes and Agia Thekla, located to the south of Katapola. With the exception of the dwellings in Stroumbos, few remaining similar samples derived from the settlements of Tholaria, Langada and Potamos in the region of Aigiali, as these structures were already affected by the changes that touristic development had brought to the area. As to the method employed for research, the study of the archetypical forms of Amorgos’s countryside proved to be the most basic tool for decoding the complex form of the decayed medieval nucleus of Chora, which was found in its initial stages of development in the Voreina district on the northern side of the island, for which there is a noticeable lack of historical data. It should be noted that, while the collection of data started from Chora as the most important post-byzantine settlement of Amorgos with remnants of its Byzantine past, after an initial recognition of forms that comprise the basic types of its dwelling interiors, due to the complexity of these forms in Chora, the research moved on to the simpler formations of the countryside. There, the basic structure of buildings and the elements composing their construction were more readable. Among the great number of rural structures and seasonal agrarian dwellings of the countryside, the essential spatial elements that comprised each separate functional entity were surveyed and drawn, including the variety of forms of their interior organization, from the simpler to the more composite, including the elements of their construction and morphology. Fournoi (bakeovens), mitata (dairies), ahirones (haylofts), boudospita (small stables), patitiria (wineries), kellia and sodeiastika (storerooms for the crops) presented an astonishing richness of forms, comparable to those of the primary dwelling interiors. More important, however, the relationships of their spatial composition into a single building complex were found similar to those that were repeatedly encountered in the organization of the ground floors of the two-storied dwellings of the tightly-built medieval nucleus of Chora, many of which initially had comprised single-storied agrarian structures, similar to those in today’s Kato-Meria. These provided the underlying bases on which the upper floors of some of the wealthier homes and mansions of the seventeenth and eighteenth century Chora were founded, along with the simpler floor additions of the nineteenth and twentieth centuries. The latter belonged to a type of interior which was different from the narrow-facaded, single-room “kelli” (cell) or “spiti” (home), with or without a “doxari” (arch), interior, which had traditionally formed the basic flexible nucleus of the primary dwellings of Amorgos and their surrounding, supporting structures. The new type of interior organization, comprising a “sala” (living room) and one or two “kamares” (rooms/bedrooms), was superimposed on the existing stone framework of the ground levels and was eventually employed in the single as well as the two-storied dwellings of Chora and Langada. To a lesser degree, it influenced the interior organization of dwellings in the rural areas as well. The reciprocal morphological influence between Chora and the countryside on Amorgos provided the tools not only for a comparative dia-spatial analysis of each type of building, but also for a diachronic overview of the morphological development of traditional settlements and buildings on the island during the period of their gradual transition starting from the end of the seventeenth century, a transition which occurred from rural shelter to Chora’s town dwellings based on their functional and spatial transformations. Besides providing a contribution to research in the architectural heritage of the island of Amorgos, the theoretical and methodological approach offered, along with the rich collection of original data, serve to establish a constructive example for the study of the architectural development of other historical and traditional settlements in the Aegean, where, precisely due to the nature of construction, with the exception of the few chronologically defined monuments, there is a noticeable lack of historical data.

Βασισμένη στην καταγραφή και πλήρη αρχιτεκτονική αποτύπωση του συνόλου των πετρόκτιστων κατασκευών που συνέθεταν τον πολεοδομικό ιστό του ιστορικού διατηρητέου οικιστικού συγκροτήματος της Χώρας Αμοργού την περίοδο 1982-89, καθώς και αντιπροσωπευτικού δείγματος των κτισμάτων που απάρτιζαν την δομή των αγροτικών οικισμών, αυτοτελών μετοχίων και αγροκτημάτων, αλλά και μεμονωμένων αγροικιών στην Κάτω Μεριά της Αμοργού, η μελέτη «από το αγροτικό κατάλυμα στις μεσοαστικές κατοικίες της Χώρας: μορφολογική εξέλιξη παραδοσιακών κτισμάτων και οικισμών στην Αμοργό» (στην αγγλική) αποσκοπεί στο να παρουσιάσει μία εμπεριστατωμένη εικόνα του σπάνιου μορφολογικού και τυπολογικού πλούτου της απόμερης νήσου, πριν την μεταποίηση μεγάλου αριθμού των παραδοσιακών της κτισμάτων σε τουριστικά καταλύματα ή εκσυγχρονισμένες κατοικίες, παρέχοντας ταυτόχρονα μία διεπιστημονική επισκόπηση της διαχρονικής και διαχωρικής μορφολογικής εξέλιξης των οικισμών της και των κτιρίων της. Από τα 185 τουλάχιστον πετρόκτιστα κτιριακά συγκροτήματα που αποτυπώθηκαν λεπτομερώς ανά την νήσο, περί τα 120 προέρχονταν από την πρωτεύουσα Χώρα, η πολεοδομική διάπλαση της οποίας διερευνήθηκε και καταγράφηκε ανά ιδιοκτησία και ανά κτιρικό όγκο, συμπεριλαμβανομένης, σε κάθε συγκρότημα, της διάταξης των δωμάτων και των υπαιθρίων χώρων (άνω και κάτω αυλή) και τυχόν ερειπίων και νεότερων προσθηκών από πέτρα ή σκυρόδεμα. Τα στοιχεία αυτά συνετέθηκαν και συνέβαλαν στην τελική χαρτογράφηση του συνόλου του οικισμού, υπό κλίμακα, πράγμα που απετέλεσε παράγωγο, αλλά σημαντικό επίτευγμα της μελέτης. Τα υπόλοιπα 65 αγροτικά κυρίως συγκροτήματα, ανέπαφα από τον χρόνο και αμεταποίητα, αποτυπώθηκαν στις θέσεις Βρούτση, Καμάρι, Σταυρός, Σύβρισσα και Σκεπαρνιές, στην «Κάτω Μεριά» Αμοργού, και στα μετόχια Λεύκες και Αγία Θέκλα, νοτίως των Καταπόλων, ενώ, με εξαίρεση τις κατοικιές στη θέση Στρούμπος, λιγοστά εναπομείναντα παρόμοια δείγματα προήλθαν από τους οικισμούς Θολάρια, Λαγκάδα και Ποταμός στην περιφέρεια της Αιγιάλης, λόγω της αλλοίωσης που είχε ήδη επιφέρει η τουριστική ανάπτυξη στην περιοχή. Μεθοδολογικά, η μελέτη των αρχετυπικών μορφών της αμοργιανής υπαίθρου απέβη το βασικότερο εργαλείο για την αποκωδικοποίηση της πολύπλοκης μορφής του ερειπωμένου μεσαιωνικού πυρήνα της Χώρας, στα πρώτα στάδια της μορφολογικής του εξέλιξης, στα Βορεινά, για τον οποίο υπάρχει ένδεια ιστορικών δεδομένων. Αξίζει να σημειωθεί ότι, ενώ η συλλογή στοιχείων ξεκίνησε εύλογα από την Χώρα, τον σημαντικότερο μεταβυζαντινό οικισμό της Αμοργού με απόηχους από το βυζαντινό της παρελθόν, μετά από μία αναγνωριστική περίοδο εντοπισμού των βασικών τύπων εσωτερικής διάπλασης κυρίως των κατοικιών, η έρευνα, λόγω της σημειωθείσης συνθετότητας των μορφών της Χώρας, μετατοπίσθηκε στους ανεπίχριστους, απλούστερους σχηματισμούς της αμοργιανής υπαίθρου, όπου οι βασικές δομές των κτιρίων και τα επιμέρους κατασκευαστικά τους στοιχεία ήταν ευανάγνωστα. Ανάμεσα στην πληθώρα των οργανωμένων αγροτικών καταλυμάτων και εποχιακών αγροικιών, αποτυπώθηκαν οι απαραίτητοι χώροι που τους απάρτιζαν, οι οποίοι οργανώθηκαν ανά τύπο κτιρίου και διάπλασης εσωτερικού, από τις απλούστερες στις συνθετότερες μορφές, καταγράφοντας ταυτόχρονα όλα τα κατασκευαστικά και μορφολογικά τους στοιχεία. Φούρνοι, μιτάτα, αχυρώνες, βουδόσπιτα, πατητήρια, κελλιά και σοδειαστικά, παρουσίαζαν μία αναπάντεχη ποικιλία μορφών εφάμιλλη, στις αγροτικές περιοχές, αυτών της κατοικίας. Πιό σημαντικό, οι συσχετισμοί της χωρικής σύνθεσή τους σε ένα και το αυτό συγκρότημα ήταν παρόμοιοι με αυτούς που επανειλημμένα συναντήθηκαν στην διάπλαση των κατωγίων των διώροφων οικιών του πυκνοδομημένου μεσαιωνικού πυρήνα της Χώρας, πολλές από τις οποίες απετέλεσαν αρχικά ισόγειες αγροικίες, παρόμοιες με αυτές στην Κάτω-Μεριά. Σε αυτές εδραιώθηκαν τα ανώγεα των εύπορων κατοικιών και αρχοντικών του 17ου και 18ου αιώνα, καθώς οι απλούστερες προσθήκες ορόφου του 19ου και 20ου αιώνα, που ανήκαν πλέον σε ένα τύπο εσωτερικού, διαφορετικό από το παραδοσιακό στενομέτωπο μονόχωρο «κελλί» ή «σπίτι», με ή χωρίς «δοξάρι» (τόξο) που αποτελούσε τον βασικό και ευέλικτο μεταλλασσόμενο πυρήνα της αμοργιανής κατοικίας και των προσκτισμάτων της. Ο νέος τύπος εσωτερικού, αποτελούμενος από σάλα και μία ή δύο κάμαρες, προσαρμόσθηκε στα τοπικά πρότυπα, τα κελύφη και τις αναλογίες και γενικεύθηκε τόσο στις ισόγειες, όσο και τις διώροφες οικίες της Χώρας και της Λαγκάδας, ενώ, σε μικρό όμως βαθμό, επηρέασε και την διάπλαση των εσωτερικών των νεότερων κατοικιών της υπαίθρου. Η μορφολογική αλληλεπίδραση μεταξύ Χώρας και υπαίθρου στην Αμοργό έδωσε τα εφόδια όχι μόνο για την συγκριτική ανάλυση κάθε τύπου κτίσματος διαχωρικά, αλλά και για την διαχρονική επισκόπηση της μορφολογικής εξέλιξης των οικισμών και των παραδοσιακών κατασκευών της νήσου και της σταδιακής τους μετάβασης, στο τέλος του 17ου αιώνα, από αγροτικά καταλύματα στις μεσοαστικές κατοικίες της Χώρας, με βάση τους διαχωρικούς μετασχηματισμούς τους και τις εναλλαγές των χρήσεων. Η θεωρητική και μεθοδολογική προσέγγιση του θέματος και η πλούσια συλλογή πρωτότυπου υλικού, πέραν της συμβολής τους στην διερεύνηση και αξιολόγηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της νήσου Αμοργού, ευελπιστούν να θέσουν ένα θετικό πρότυπο αντιμετώπισης της αρχιτεκτονικής εξέλιξης και άλλων ιστορικών και παραδοσιακών οικισμών του Αιγαίου, όπου, λόγω της φύσης των κατασκευών, με εξαίρεση τα λιγοστά επώνυμα χρονολογημένα μνημεία, υπάρχει ένδεια ιστορικών δεδομένων.