Οικιστικές θέσεις στην Βυζαντινή Ήπειρο από τον 7° έως τον 12° αιώνα: μια τοπογραφία του μετασχηματισμού

Abstract

Byzantine Epiros (an area corresponding to the contemporary north-western Greece and southern Albania) was an important province of the empire, located at its gates to the West. The main aim of this study was to investigate settlement patterns in the southern part of this province (an area covering roughly the Prefectures of Aitoloacarnania, Lefkada, Arta and Preveza of modern Greece) and the ways in which those patterns were being transformed during a long period of six centuries very often referred to as "Middle Byzantine". Secondary aims were 1) the investigation of the factors which have contributed to the transformation of settlement, as those may be discerned in the long duration and 2) the interpretation of changes in settlement patterns in relation to the historical time. The theoretical approach of this study refers to the post-modern thought expressed in historical studies in the areas of post-modern historiography, post-processual archaeology and historical criticism. Methods for the accomplishment of this research were selected among those of Byzantine archaeology, history, historical geography and historical topography. The material on which the study was based was 1) the existing relevant historical sources, 2) archaeological evidence published from the end of 19th century until the year 2007, 3) original archaeological evidence assembled by an extensive non-systematic survey performed by the author in the above-defined geographical area within the years 2000-2005. The archaeological material examined and dated from the 7th to the 12th centuries consists of architectural remains, pottery, metalwork, glasswork, sculptures, seals, coins and inscriptions. Being of large quantity and rich in information it preliminarily confirms the extensive settlement of this area during that period. The combination of the archaeological and historical evidence indicated that fortified and unfortified settlements were formed in relation to the land- and water-routes which were in use. Fortified settlements appear to have developed on locations which had specific geographical features; this uniformity was interpreted in the context of the historicity of place and was confirmed by historical sources of the same period. Finally, several aspects (form, network etc.) of Middle Byzantine settlements were discussed towards the according archaeological terminology.

Η Ήπειρος (περιοχή που αντιστοιχεί στη σημερινή βορειοδυτική Ελλάδα και νότια Αλβανία) υπήρξε σημαντική επαρχία του βυζαντινού κράτους, που βρισκόταν στις πύλες του προς την Δύση. Κύριος στόχος αυτής της εργασίας ήταν η διερεύνηση της κατοίκησης του νότιου τμήματος αυτής της επαρχίας (που σήμερα ανήκει στους Νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Λευκάδας, Πρέβεζας και Άρτας) και των τρόπων που αυτή μετασχηματίστηκε κατά την διάρκεια των έξι αιώνων οι οποίοι συχνά χαρακτηρίζονται στις βυζαντινές σπουδές ως «μεσοβυζαντινοί». Δευτερεύοντες στόχοι υπήρξαν: 1) η διερεύνηση των παραγόντων που συνετέλεσαν στον μετασχηματισμό της κατοίκησης, όπως αυτοί διαφαίνονται στη μακρά διάρκεια και 2) η ερμηνεία του μετασχηματισμού αυτού σε συνάφεια με τον ιστορικό χρόνο. Η θεωρητική προσέγγιση της μελέτης εντάσσεται στο πλαίσιο της μετανεωτερικής σκέψης, όπως αυτή εκφράστηκε στις ιστορικές σπουδές μέσω της μεταδιαδικαστικής αρχαιολογίας, της μετανεωτερικής ιστοριογραφίας και του ιστορικού κριτικισμού. Για την εκπόνηση της έρευνας επιλέχθηκε η χρήση μεθόδων της βυζαντινής αρχαιολογίας, ιστορίας, ιστορικής γεωγραφίας και ιστορικής τοπογραφίας. Το υλικό στο οποίο βασίστηκε η μελέτη ήταν: 1) η σχετική με το θέμα ιστορική μαρτυρία, 2) αρχαιολογική μαρτυρία δημοσιευμένη έως και το έτος 2006 και 3) πρωτότυπο αρχαιολογικό υλικό που περισυλλέχθηκε μέσω γενικής επιφανειακής έρευνας η οποία πραγματοποιήθηκε από την συγγραφέα στην προαναφερθείσα περιοχή από το 2000 έως το 2005. Το αρχαιολογικό υλικό που εξετάστηκε και χρονολογήθηκε από τον 7° έως τον 12° αιώνα συνίσταται σε αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, κεραμική, έργα μεταλλοτεχνίας και υαλουργίας, γλυπτά, σφραγίδες, νομίσματα και επιγραφές. Ο μεγάλος αριθμός και η πλούσια μαρτυρία του υλικού αυτού επιβεβαιώνει προκαταρκτικά την χρήση του χώρου και την εκτεταμένη κατοίκηση του κατά την συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ο συνδυασμός αρχαιολογικής και ιστορικής μαρτυρίας υποδεικνύει ότι οχυρωμένες και ανοχύρωτες οικιστικές θέσεις αναπτύχθηκαν σε σχέση με τους χερσαίους και υδάτινους δρόμους που ήταν σε χρήση. Οι οχυρωμένες θέσεις παρουσιάζουν σημαντική ομοιομορφία ως προς τα γεωγραφικά τους χαρακτηριστικά · αυτή ερμηνεύτηκε στο πλαίσιο της ιστορικότητας του χώρου και επιβεβαιώθηκε από ιστορικές πηγές της εποχής. Τέλος, σχολιάστηκαν διάφορα ζητήματα (μορφής, οργάνωσης κ.ά.) σχετικά με τους μεσοβυζαντινούς οικισμούς με αντιπαραβολή της σχετικής αρχαιολογικής ορολογίας.