Φιλοσοφικές και φιλολογικές διαστάσεις της δοκιμιακής γραφής του Νίκου Καζαντζάκη

Abstract

The present dissertation examines the essayistic work of Nikos Kazantzakis, who stands as a central figure and is one of the most important and widely discussed personalities of modern Greek literature, with his literary activity spanning almost the entire first half of the 20th century (1906–1957) and extending to nearly all literary genres. Within the framework of this study, only his texts belonging to the essayistic genre are examined (Askitiki, Symposion, travel writing, letters, interviews, chronicles, Report to Greco, etc.), with particular emphasis on their philological and philosophical dimensions. The research covers three main thematic axes: (1) Kazantzakis’s philosophical identity and his relation to aspects of existentialism; (2) the way in which this philosophical identity is formed, under the influence of ancient Greek, Eastern, and modern philosophy (Kant, Nietzsche, Bergson, Darwin, Berkeley, etc.); (3) the examination of the consistency or eclecticism of his positions across different periods of time. Furthermore, the study is organized into five chapters. The first chapter presents his essayistic work chronologically. The second explores his epistemological views (knowledge, truth, instinct, intellect, etc.). The third chapter outlines his existential-metaphysical concerns (existence, soul, God, life, death, mysticism, etc.). The fourth highlights his aesthetic perceptions (art, the eternity of the work of art, the responsibility of the creator, beauty, etc.). And the fifth chapter develops his socio-political positions from his early to his late literary activity, ranging from nationalism to socialism and post-communism, eventually arriving at a form of democratic socialism with emphasis on the imperative of the universal character of freedom and peace. Methodologically, the study employs a combination of approaches (historical, hermeneutic-analytical, and comparative, as well as intertextual and text-centered methods), with emphasis on primary sources, in order to “reconstruct” his philosophical positions as well as his worldview. In conclusion, although Kazantzakis was not a systematic philosopher, through his essayistic writing he formulated an original philosophical worldview that combines existential concerns with diverse philosophical influences, placing him at the core of modern Greek, European, and global intellectual life.

Η παρούσα διατριβή παρακολουθεί το δοκιμιακό συγγραφικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος αποτελεί κεντρική μορφή και ένα από τα σημαντικότερα και πολυσυζητημένα πρόσωπα της νεοελληνικής γραμματείας, με τη συγγραφική του δραστηριότητα να καλύπτει ολόκληρο σχεδόν το πρώτο μισό του 20ού αιώνα (1906–1957) και να εκτείνεται σε όλα σχεδόν τα γραμματειακά είδη. Στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης εξετάζονται αποκλειστικά τα κείμενά του που ανήκουν στο γραμματειακό είδος του δοκιμίου (Ασκητική, Συμπόσιον, ταξιδιωτική εργογραφία, επιστολές, συνεντεύξεις, χρονογραφήματα, Αναφορά στον Γκρέκο, κ.ά.), με ιδιαίτερη έμφαση στις φιλολογικές και φιλοσοφικές διαστάσεις τους. Η έρευνα καλύπτει τρεις βασικούς θεματικούς άξονες: (1) τη φιλοσοφική ταυτότητα του Καζαντζάκη και τη σχέση του με πτυχές του υπαρξιακού ρεύματος· (2) τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται αυτή η φιλοσοφική του ταυτότητα, υπό τις επιρροές της αρχαιοελληνικής, ανατολικής και νεότερης φιλοσοφίας (Καντ, Νίτσε, Μπερξόν, Δαρβίνος, Μπέρκλεϋ κ.ά.)· (3) τον έλεγχο της συνέπειας ή του εκλεκτικισμού των τοποθετήσεών του σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Επιπλέον, η μελέτη οργανώνεται σε πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται χρονολογικά το δοκιμιακό του έργο. Στο δεύτερο διερευνώνται οι γνωσιολογικές του απόψεις (γνώση, αλήθεια, ένστικτο, διάνοια κ.ά.). Στο τρίτο κεφάλαιο σκιαγραφούνται οι υπαρξιακές-μεταφυσικές του αναζητήσεις (ύπαρξη, ψυχή, Θεός, ζωή, θάνατος, μυστικισμός κ.ά.). Στο τέταρτο αναδεικνύονται οι αισθητικές του αντιλήψεις (τέχνη, αιωνιότητα του έργου τέχνης, ευθύνη του δημιουργού, ωραιότητα κ.ά.). Και στο πέμπτο κεφάλαιο αναπτύσσονται οι κοινωνικοπολιτικές του θέσεις από την πρώιμη έως την ύστερη συγγραφική του δραστηριότητα, οι οποίες κυμαίνονται από τον νασιοναλισμό μέχρι τον σοσιαλισμό και τον μετακομμουνισμό, ώστε να καταλήξουν σε μια μορφή δημοκρατικού σοσιαλισμού με έμφαση στο πρόταγμα ενός οικουμενικού χαρακτήρα της ελευθερίας και της ειρήνης. Μεθοδολογικά, αξιοποιείται ένας συνδυασμός μεθόδων (η ιστορική, ερμηνευτική-αναλυτική, και συγκριτική προσέγγιση, αλλά και η διακειμενική και κειμενοκεντρική μέθοδος), με βαρύτητα στις πρωτογενείς πηγές, για την «ανασύσταση» των φιλοσοφικών του θέσεων, καθώς και της κοσμοθεωρίας του. Συμπερασματικά, αν και ο Καζαντζάκης δεν υπήρξε συστηματικός φιλόσοφος, μέσα από τη δοκιμιακή του γραφή καταλήγουμε ότι διαμόρφωσε μια πρωτότυπη φιλοσοφική κοσμοθεωρία, που συνδυάζει υπαρξιακές αναζητήσεις με ποικίλες φιλοσοφικές επιρροές, εντάσσοντάς τον στον πυρήνα της νεοελληνικής, ευρωπαϊκής και παγκόσμιας διανόησης.