Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στο σύστημα υγείας της Κύπρου

Abstract

The aim of this thesis was the evaluation of the effects of the economic crisis on the Healthcare System in Cyprus, focusing on the multidimensional concept of health. Specifically, the objective of this study is to evaluate the extent to which the financial crisis of 2013 affected the Healthcare System in relation to the following parameters: Health status of the population, health expenditures, Health Related Quality of Life, reforms to the Healthcare System before and during the financial crisis of 2013 in Cyprus, access to Healthcare Services and the satisfaction from the Institutions. MethodologyVarious research methods have been used to answer the main questions, the main hypothesis and to achieve the research objectives of this thesis: 1. Literature review through the study and analysis of texts, documents, articles, and legislations related to the topic addresses in the thesis. 2. Conducting a Quantitative Survey using the EQ-5D-5L Questionnaire to assess Health Related Quality of Life. 3. Collection and analysis of health data/indicators from national, European, and international databases. 4. Socio-economic analysis of data from the European Health Survey and the Household Income and Living Conditions Survey, 2008-2019. Results Effects of the economic crisis on the institutional, organizational, and administrative framework of the Cyprus Healthcare System. Before the financial crisis, reforms that had taken place on the Healthcare System were minimal. The most important of these was adoption of the Law on Medical Institutions and Services (N.40/78), the Law on Private Hospitals (Control, Establishment and Operation) (Law Ν. 90(I)/2001), and the adoption of the Law on Medicines for Human Use (Quality, Supply and Price Control) (Law N. 70(1) 2001), which defines the Pharmaceutical Policy and was adopted in the context of our EU accession process is also considered important. The MoU (Memorandum of Understating) acted as a catalyst for the implementation of the General Healthcare System (GHS). The Economic Adjustment Programme included far reaching reforms for the Healthcare System to increase its efficiency and effectiveness and to contain health expenditure while ensuring universal provision of quality health services. The financial crisis and the Economic Adjustment Agreement created the right circumstances to promote implementation of the GHS.Implementation of the GHS marks the most significant reform undertaken by the Republic of Cyprus in the health sector. For the first time, a Universal Healthcare System was implemented which is financed by contributions from employees, employers, and the State with a redistributive character. Within the framework of the GHS, several other reforms were also implemented for PHC such as: The gatekeeper role of the Personal Doctor (General Practitioner), the referral process from Primary Care which is required for access to other levels of care (e.g. Secondary, Tertiary) and Strengthening of the Primary Care infrastructure.At the same time, the pharmaceutical sector was completely reorganized with the introduction of the Positive List of Prescription Medicines (Drug Formulary) and the possibility for beneficiaries of obtaining these medicines almost free of charge from private pharmacies within the GHS system through electronic prescriptions. In addition, the pricing policy and the reimbursement process have been renewed and generic substitution for essential medicines has been caried out. Implementation of the same method of reimbursement for both private and public sector healthcare providers for all levels of healthcare services has led to improvement in the organization of the health sector and in increase in transparency. Controlling and limiting health expenditure has been achieved through the implementation of the global budget, reimbursement of inpatient care using the system of DRGs (Diagnosis Related Groups), reimbursement of Personal Doctors through a capitation system and a point reimbursement system for other outpatient services. Reforms in the hospital sector led to the establishment of the State Hospital Services Organization (SHSO) an administratively independent organization (Legal Entity under Public Law) to which the management of State Hospitals was assigned. This led to the adoption of some of the key principles of New Public Management (NPM) in the public sector with the aim of making State Health Services more flexible and increasing accountability and transparency. Impact of the financial crisis on health status and the demographic characteristics of the population of CyprusThe changes in the health status of the Cypriot population during the financial crisis were analyzed in this thesis through evaluating population health indicators before and after the 2013 economic crisis. Important health indicators including Life Expectancy, Infant Mortality, Crude death Rate and Morbidity Rates were analyzed in chronological order. During 2014-2015, Life Expectancy decreased to 82.3 and 81.8 years respectively, overall, during crisis period, it decreased by 0.7 years of life. Subsequently, in 2016, after the exit from the Economic Adjustment Programme and the start of economic recovery, Life Expectancy increased reaching 82.7 years, while in 2019 this indicator for both genders was estimated to have slightly decreased, reaching 82.3 years. After 2019, despite the implementation of the GHS, this indicator continued to decrease, reaching 80.6 years in 2022. This decrease could be attributed to the COVID-19 pandemic. In Cyprus the Infant Mortality Rate in recent decades has decreased significantly from 40‰ in 1960 to 1.6‰ in 2013. During the financial crisis (2014-2015), this indicator increased for the first time in several decades, reaching 2.1‰ and 2.7‰ respectively, but remained below the EU -27 average. Subsequently following the exit of Cyprus from the Economic Adjustment Programme this indicator declined again reaching in 2016 and 2017, 2.6‰ and 1.3‰ respectively, i.e. back to the previous levels. Then, from 2019 and onwards, after the introduction of the GHS, this indicator showed an increase reaching 3.1‰ in 2022 but remained consistently below the EU-27 average. This increase is probably due to the COVID-19 pandemic, which in Cyprus coincided with the implementation of the GHS. Quality Adjusted Life Years (QALY) does not seem to have been significantly affected by the financial crisis and the austerity measures imposed by Troika, instead in 2013 and 2014 it continued its upward trend by 1 and 1.3 years respectively. Only in 2015 did it show a slight decrease of 2.7 years with a direct recovery in 2016. Apparently, Cypriots seem to have sufficient health reserves and thus the economic crisis does not seem to have affected the QALY. Subsequently, after 2016, when Cyprus exited the Economic Adjustment Programme the Index showed a further increase. In 2018-2020, this Index showed stabilisation, probably due to the COVID-19 pandemic. During the financial crisis, the number of deaths and the Crude Death Rate decreased. The number of deaths from 2012-2013 showed a decrease by 6.8%. In contrast, the number of suicides and deaths from Substance Abuse increased. Specifically, during the period 2004-2016, the total number of deaths increased to 6.6%. The Crude Death Rate from 2012-2023 showed a decrease from 6.6 ‰ to 6.0 ‰ and in 2014 it was estimated at 6.4‰. A slight increase was observed in 2015-2016, it remained at the same level as in 2014. After 2016 and the exit of Cyprus from the Economic Adjustment Programme the Crude Death Rate increased in 2019 and it reached 7.1 ‰. During the COVID-19 pandemic this rate increased further. During the economic crisis the number of deaths from cardiovascular diseases.The substantial increase in the number of suicides specifically in 2013, the peak of the financial crisis and the bail out where there was a significant increase to 45 and in 2014 with the austerity measures increased to 44 suicides. An increase in the number of suicides was also noted in 2008 when an economic recession was observed. An increase in the number of suicides in 2013 compared to 2012 is considered significant, in absolute numbers they were estimated at 45 and 38 respectively. The increase continued until 2015, a period during which Cyprus was under the austerity measures of the Economic Adjustment Programme. A similar phenomenon was observed in Greece during the financial crisis. From 2016 onwards, the number of deaths in Cyprus due to suicide has been decreasing. A socio-economic analysis has been conducted regarding health inequalities based on the results from the European Health Survey and the Incomes and the Living Conditions survey (2014-2019). It was shown that during the economic crisis there was increased burden on the health of citizens, due to an increase in the percentage of people with comorbidities and chronic diseases of 12.2%. These effects were long-term and were of particular importance due to the burden on the Healthcare System.Also, according to the findings of this thesis, while over time the size of the Cypriot population has continuously increased, during the period of the financial crisis (2013-2014) the population decreased by 2.2 %. The main reasons for the population reduction during the financial crisis and the implementation of restrictive measures were negative migration and a decrease in the birth rate.Impact of the financial crisis on health expenditureIn June 2012, Cyprus turned to the European Stability Mechanism and secured a loan of 10 billion euros and after one year in March 2013, the Cyprus Loans Agreement (Memorandum) with Troika was signed. After the signing of the Memorandum, the decline in GDP continued to reach 5.9% for 2013 and 2.5% for 2014 respectively. In 2014, the first signs of recovery of the Cypriot economy were seen with the GDP decline being limited to 2.3 %. In the first quarter of 2015, the economy came out of recession with GDP growth at 1.6% (Eurostat, 2022b). On 31st March 2016, after 3 years, Cyprus successfully completed the Economic Adjustment Programme it has signed with Troika and exited the Memorandum. According to data from Eurostat and the Cyprus Statistical Service, in the years following the exit from the Economic Adjustment Programme, GDP grew further in 2019 by 6.47%, reaching 7.3% in 2023. The exception was in 2020 when GDP declined by 4.7%, apparently due to the COVID-19 pandemic and lockdowns that were implemented. Cyprus compared to other EU countries has the lowest total health expenditure as a percentage of GDP, in 2013 it was 6.7% and the highest private expenditure reaching 3.83% mainly coming from the family budget (out of pocket). Also, over time there has been a continuous decrease in public health expenditure and an increase in private expenditure. The period 2016-2018 is characterized by a trend of convergence of public expenditure towards private expenditure with a continuing difference between them of 200 million Euros. Public sector funding during the economic crisis and implementation of the austerity measures decreased, due to cuts in state budgets. In contrast, during the same period, private health expenditure continued to increase, despite the fact that it was mainly coming from the family budget. As a result, the upward trend of total health expenditure was maintained at the same level as before the financial crisis. In addition, capital expenditure in both the private and public sectors also showed a large decrease during the period under review. Therefore, during the economic crisis, national health expenditure did not decrease and was estimated at 7.1% (2013), 7.1% (2014) and 6.9% (2015) as a percentage of GDP. This fact essentially advocates the transfer of part of health expenditure to the family budget during the financial crisis and during a period of increased unemployment and a decrease in household income. This resulted in a further reduction in citizen’s access to health services which in the absence of universal health insurance coverage access was already reduced and problematic.Total health expenditure as a percentage of GDP with implementation of the GHS, has increased from 7.1% in 2018 to 8.3% in 2022, which was again lower than the EU average. After the exit of Cyprus from the Economic Adjustment Programme, state health expenditure increased again while private health expenditure continued to increase until 2018. Subsequently with the implementation of the GHS from June 2019, private health expenditure decreased significantly. The GHS is financed by contributions from employers, employees and the state so a large part of private health expenditure was converted into redistributive contributions. Therefore, the implementation of the GHS has transformed a large part of private health expenditure into contributions within the Healthcare System, at the same time it has increased the share of funding from the state and therefore total health expenditure. The impact of the economic crisis on Health-Related Quality of Life of citizensUsing the EQ-5D-5L tool and the Visual Analogue Scale (VAS), indicators for HRQL were assessed in terms of: gender, age, education, employment status, income and living conditions. According to the results, the economic crisis had negatively affected the self-reported health status and quality of life of citizens. Specifically, it was observed that the average VAS before the economic crisis was 88.01 with a standard deviation of 12.33, while with the outbreak of the economic crisis it decreased to 80.48 with a standard deviation of 16.059, showing a decrease of -8.5%. Initially, it was observed that the main problems that were exacerbated and that the citizens of Cyprus were called upon to face after the 5 dimensions of the EQ-5D-5L were anxiety - stress and pain - discomfort. Furthermore, comparing the values declared by citizens on the Visual Analogue Scale (VAS) before and during the economic crisis, a decrease of -38.9% was observed during the crisis in the percentage of people who had declared that their health status was very good (100/100). According to the results, people over 71 years of age, with a low educational level, with low income and with comorbidities were most affected. Regarding the utility score produced after analyzing the respondents' responses, it was observed that there was indeed a decrease in utility from life due to the economic crisis, but not as pronounced as in other countries. The utility index showed a negative rate of change of -8.73% compared to before and during the economic crisis. In the case of quality of life and the generated utility index, after relevant controls, it was initially observed that statistically significant differences were present between individuals with or without chronic diseases (p=0.000), while individuals without chronic diseases appear to have higher scores on the above index. This can be explained mainly through the shifting of costs to citizens, but also by the inability of the system to meet the permanent and chronic needs of this specific group based on the principles - values of quality, efficiency, effectiveness and social justice. According to the descriptive statistics that emerged, it was observed that before the onset of the economic crisis, the average utility scores amounted to 0.916 with a standard deviation of 0.14, while during the crisis it was observed that the same average had decreased and almost reached 0.836 with a standard deviation of 0.21. The median of the utility index that was created appears to have been calculated at 1 before the crisis, which means that the quality of life of patients was very high, while on the contrary, during the crisis and due to its impact, the median appears to have been calculated at 0.879, showing a significant decrease and decline. The distributions resulting from the creation of the utility indices (index utility scores) were then checked, depending on the choices stated by each participant in the EQ-5D-5L questionnaire factors. Values that are below zero and have a negative sign indicate that the respondent prefers death to continuing to live with this quality of life. Based on the above, which is repeatedly emphasized by the literature, it is observed that before the advent of the economic crisis, the "health reserve" of citizens was at a very good level, allowing a larger percentage of the population to enjoy higher utility indices from their own lives, and therefore a better quality of life. It is even understood that over 25% of the population declared an index utility score above 0.848, while very important is the fact that all observations start from 0.318, and therefore there is none below zero, that is, with a negative sign. On the other hand, the distribution of utility indices (index utility scores) is described, depending on the choices stated by each participant in the factors of the EQ-5D-5L questionnaire during the economic crisis. In this specific case, based on the time comparison of the indicators, the conclusion could be drawn that health, functioning as a reserve and in relation to economic hardship, the reduction in disposable income, the increase in the household impoverishment index, but also the decline in the supply of the public health good, mainly due to the economic and budgetary constraints that had been imposed, led to a significant reduction in the utility index (index utility scores). Observing the results obtained for the respondents' utility index during the economic crisis, it was observed that the percentage of individuals presenting an index of up to 1 decreased extremely significantly, falling below 50% of respondents. Furthermore, in this case, responses below 0 were also observed, making death preferable to continuing life with this quality. Finally, a significant decline in this indicator was observed, mainly in the professional categories of the unemployed, retirees and individuals who were private employees. To what extent has the economic crisis affected the degree of patient satisfaction with Institutions?According to the findings of the Quantitative Survey conducted initially before the financial crisis, citizen’s level of satisfaction was higher in all areas under consideration. In both periods however, politicians seemed to score the lowest in terms of average citizen satisfaction. This can also be explained by the political crisis that had occurred in recent years. Analyzing further, the satisfaction of the surveyed citizens in areas, using the 10 Point Likert Scale where 1 indicated no satisfaction at all and 10 indicated very high satisfaction, it can be observed that satisfaction with life in general scores the highest average both before (8.04) and after the financial crisis (7.16) it was significantly lower. The loss of satisfaction also seems to be significant in the areas of public health services provided before (6.07) and after (5.21), demonstrating the significant impact of the crisis on the public health system. However, the average level of satisfaction also seems to be low for public administration and local government, as well as for justice both before and after the financial crisis. The average level of satisfaction reported for the education sector is also very low, reaching 5.57 before the crisis, while during the economic crisis it fell to 4.99%. The loss of satisfaction with the labour market appears to be extremely significant, as the average score fell from 6.37 before the economic crisis to 4.64 afterwards. What was the impact of the economic crisis on citizen’s access to health services?The availability of resources during the financial crisis and the implementation of restrictive measures has not varied significantly. The number of human resources (doctors, nurses, dentists etc) during crisis decreased very slightly only in the public health system. The number of high-cost medical devices (CT/MRI) did not vary, while the number of hospital beds decreased slightly only in the private sector. Regarding the use of health services in state hospitals during the crisis period, the number of inpatients decreased, while the number of surgical procedures increased. The number of outpatient visits to state hospitals also decreased. In the medium term, due to the implementation of the GHS, as one of the measures of the MOU, citizen’s access to health services increased. The main reason was the inclusion of a larger number of health service providers (public and private) in the GHS and the universal inclusion of citizens in the Healthcare System. Therefore, after the implementation of the GHS the availability of health services has increased significantly. The decrease in the use of health services during the economic crisis only in the public sector argues in the fact that the weaker economic classes who are also beneficiaries of public health services have been affected by the restrictive measures. In the private sector/the use of health services does not seem to have varied significantly. It should be noted that the private sector is usually accessed by the higher social classes where they can pay the cost of the services provided or maintain voluntary private health insurance. In the private sector there was a decrease in the number of inpatients only in the first year of the measures, followed by an increase afterwards. There was an increase in the number of day-care cases, this may reduce the cost per case but there is a possibility that this may not always be in the best interest of patient’s health. The choice of day hospitals during the economic crisis is likely to be linked to efforts to reduce healthcare costs due to declining household incomes. After the implementation of the GHS, the use of health services has increased significantly which is reflected in the increase in the number of visits to outpatient services and the increase in the number of hospitalized patients. The health inequalities that existed before the implementation of the GHS have therefore been reduced. Some geographical inequalities concerning the distribution of resources between urban and rural areas still exist after implementation of the GHS. Rural areas still lack basic secondary and tertiary healthcare infrastructure and, in some cases, even lack basic primary healthcare services and Personal Doctors. Conclusions According to the results of this thesis, all the research questions and hypotheses of the thesis have been answered, based on the theoretical tools and the research that has been carried out within the framework of the thesis. The research was directed towards two pillars: 1) The first concerns the reforms of the health system in light of the economic crisis and 2) The second, which is the empirical axis, concerns the evaluation of the HRQL. The research approach of the thesis is interdisciplinary and covers the fields of health policy, administrative science, health epidemiology and health economics. The economic crisis in Cyprus has negatively affected the socio-economic determinants of health, with a significant increase in unemployment and a large decrease in GDP. Despite the reduction in government health spending and household incomes, during the period of the economic crisis the health levels of the Cypriot population have recorded a small decrease for a short period of time. The National Health System, with the implementation of the General Health System (GeSY) and the autonomy of state hospitals, has been completely reformed in terms of its institutional, organizational and administrative framework. Health-related quality of life is an indicator of the health of individuals, as well as an indicator of the evaluation of health policies and health systems themselves. Data concerning Health-Related Quality of Life are essential for making health policy decisions both at the individual and population level. Regarding the Health-Related Quality of Life of the citizens of Cyprus in the case of the 2013 economic crisis, as investigated and produced through the general EQ-5D-5L questionnaire, it was observed that the economic crisis created a fairly significant blow to the well-being of citizens through its significant impacts. More specifically, initially, as was seen regarding the subjective perception of health based on the EQ-VAS (Visual Analogue Scale) before and during the economic crisis, a decrease of -38.9% was observed during the crisis.

Σημείο εκκίνησης της υπό αναφορά διατριβής ήταν η σοβαρή οικονομική κρίση στην οποία περιήλθε η Κύπρος το 2013 και οι επιπτώσεις της επί του ΣΥ. H οικονομική κρίση του 2013 επηρέασε αρνητικά τους κοινωνικοοικονομικούς προσδιοριστές της υγείας με μείωση του ΑΕΠ, αύξηση της ανεργίας και μείωση των οικογενειακών προϋπολογισμών, ως εκ τούτου αναλύονται οι επιπτώσεις της επί του ΣΥ, δίνοντας έμφαση στην πολυσυνθετότητα του αγαθού της υγείας. Ειδικότερα, έχει ως αντικειμενικό σκοπό την αξιολόγηση του ΣΥ της Κύπρου ως προς τα επίπεδα υγείας του πληθυσμού, τις δαπάνες υγείας, την ΣΥΠΖ, την ικανοποίηση από τους θεσμούς, την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και τις μεταρρυθμίσεις που σημειώθηκαν στο ΣΥ, πριν και κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 2013 στην Κύπρο. Μεθοδολογία Για την απάντηση των βασικών ερωτημάτων και των ερευνητικών υποθέσεων της διατριβής, χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθες ερευνητικές μέθοδοι: Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας μέσω μελέτης και ανάλυσης κειμένων, άρθρων και νομοθετημάτων, σχετικών με το θέμα που πραγματεύεται η διατριβή. Διεξαγωγή ποσοτικής έρευνας με τη χρήση του ερωτηματολόγιου EQ-5D-5L για την αξιολόγηση της Σχετιζόμενης με την Υγεία Ποιότητας Ζωής. Συλλογή και ανάλυση στοιχείων/δεικτών υγείας με χρονολογική σειρά, από εθνικές, ευρωπαϊκές και διεθνείς βάσεις δεδομένων. Κοινωνικοοικονομική ανάλυση των δεδομένων από την ευρωπαϊκή έρευνα υγείας και την έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών, 2008-2019. Αποτελέσματα Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης επί του θεσμικού, οργανωτικού και του διοικητικού πλαισίου του ΣΥ της Κύπρου.Ο Περί Γενικού Συστήματος Υγείας Νόμος (Ν. 89(Ι)2001) ψηφίστηκε το 2001 και ο ΟΑΥ ξεκίνησε τη λειτουργία του ως ΝΠΔΔ το 2003. Παρόλα αυτά το ΓεΣΥ δεν υλοποιήθηκε πριν την οικονομική κρίση του 2013. Η εμπλοκή των εμπλεκομένων συμφερόντων στη λήψη αποφάσεων συνέβαλαν στη συνέχιση του κατακερματισμό της παροχής και της χρηματοδότησης των υπηρεσιών υγείας και στη μη εφαρμογής ενός καθολικού ΣΥ.Το Μνημόνιο Συναντηληψης περιελάβανε εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις για το ΣΥ με σκοπό την αύξηση της αποδοτικότητας του, τον έλεγχο και τη συγκράτηση των δαπανών υγείας και την καθολική παροχή ποιοτικών υπηρεσιών υγείας προς όλους τους πολίτες. Η οικονομική κρίση και το Μνημόνιο Συναντηληψης δημιούργησαν τις κατάλληλες συγκυρίες για την προώθηση της εφαρμογής του ΓεΣΥ. Το ΓεΣΥ μπήκε σε εφαρμογή (Ν. 74(Ι)/2017) τον Ιούνιο του 2019 και οδήγησε σε πλήρη θεσμική, διοικητική και οργανωτική αναμόρφωση του ΣΥ. Για πρώτη φορά εφαρμόστηκε ένα καθολικό σύστημα υγείας το οποίο χρηματοδοτείται από τις εισφορές των εργαζομένων, των εργοδοτών και το κράτος και έχει αναδιανεμητικό χαρακτήρα. Στα πλαίσια του ΓεΣΥ εφαρμόστηκαν και αρκετές άλλες μεταρρυθμίσεις στην ΠΦΥ, όπως η εφαρμογή του θεσμού του ΠΙ ως θηροφύλακα και η υποχρεωτική εφαρμογή του παραπεμπτικού για πρόσβαση στις υπόλοιπες βαθμίδες φροντίδας υγείας. Ταυτόχρονα ο φαρμακευτικός τομέας έχει αναδιοργανωθεί πλήρως με την υιοθέτηση του θετικού καταλόγου φαρμάκων και τη δυνατότητα των δικαιούχων να προμηθεύονται τα φάρμακα τους σχεδόν δωρεάν από τα ιδιωτικά φαρμακεία με ηλεκτρονική έκδοση συνταγής. Επίσης, έχει διαφοροποιηθεί ο τρόπος τιμολόγησης και αποζημίωσης των φαρμάκων και έχει υιοθετηθεί η δυνατότητα γενερικής αντικατάστασης. Η εφαρμογή ενιαίου τρόπου αποζημίωσης των παρόχων υγείας του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα για όλες τις βαθμίδες υπηρεσιών υγείας έχει οδηγήσει σε καλύτερη οργάνωση του τομέα της υγείας και στην αύξηση της διαφάνειας. Η εφαρμογή του θεσμού του σφαιρικού προϋπολογισμού, η αποζημίωση της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας με τη μέθοδο των DRGs, η αποζημίωση των ΠΙ κατά κεφαλήν και του συστήματος αποζημίωσης των υπόλοιπων εξωνοσοκομειακών υπηρεσιών, βάσει τιμής μονάδας έχουν συμβάλει στον περιορισμό και στον καλύτερο έλεγχο των δαπανών υγείας. Οι μεταρρυθμίσεις στον νοσοκομειακό τομέα οδήγησαν στη δημιουργία του ΟΚΥπΥ ενός διοικητικά ανεξάρτητου οργανισμού που είναι ΝΠΔΔ, στον οποίο εκχωρήθηκε η διαχείριση των κρατικών νοσηλευτηρίων και των κέντρων ΠΦΥ. Αυτό οδήγησε στην υιοθέτηση ορισμένων εκ των βασικών αρχών του NPM στο δημόσιο τομέα με σκοπό οι κρατικές υπηρεσίες υγείας να γίνουν πιο ευέλικτες και να αυξηθεί σ΄αυτές η λογοδοσία και η διαφάνεια. Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης επί των επιπέδων υγείας και επί των δημογραφικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού της Κύπρου. Σημαντικοί δείκτες υγείας που χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση των επιπτώσεων αυτών ήταν το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση, τα ΕΥΖ, η βρεφική θνησιμότητα, ο δείκτης ακαθάριστης θνησιμότητας και οι δείκτες νοσηρότητας, με χρονολογική σειρά. Tο ΠΖ για τα έτη 2014 και 2015 μειώθηκε στα 82.3 και 81.8 έτη αντίστοιχα. Συνολικά κατά την περίοδο της κρίσης μειώθηκε κατά 0.7 έτη ζωής. Ακολούθως το 2016, μετά την έξοδο από το μνημόνιο και την έναρξη της οικονομικής ανάκαμψης, αυξήθηκε φτάνοντας στα 82.7 έτη. Το 2019 ο δείκτης αυτός και για τα δύο φύλα υπολογίστηκε ελαφρά μειωμένος φτάνοντας στα 82.3 έτη, ενώ το 2022 υπολογίστηκε στα 80.6 έτη. Η μείωση αυτή θα μπορούσε να αποδοθεί στην πανδημία covid-19. Ο δείκτης της βρεφικής θνησιμότητας αυξήθηκε για πρώτη φορά μετά από πολλές δεκαετίες. Το 2014 και 2015 σημείωσε αύξηση φτάνοντας στο 2.1 ‰ και 2.7 ‰ αντίστοιχα, αλλά παρέμεινε κάτω από τον μέσω όρο της ΕΕ-27. Ακολούθως, μετά την έξοδο της Κύπρου από το μνημόνιο, ο δείκτης αυτός παρουσίασε και πάλι μείωση φτάνοντας το 2016 και 2017 στο 2.6 ‰ και 1.3 ‰ αντίστοιχα. Το 2019 και μετά την εισαγωγή του ΓεΣΥ, ο δείκτης αυτός παρουσίασε αύξηση φτάνοντας το 2022 στο 3.1 ‰, αλλά παρέμεινε σταθερά χαμηλότερα από τον μέσω όρο της της ΕΕ-27. Η αύξηση αυτή πιθανόν να οφείλεται στην πανδημία covid-19, η οποία στην Κύπρο συνέπεσε χρονικά με την έναρξη λειτουργίας του ΓεΣΥ. Ο δείκτης για τα ΕΥΖ δεν φαίνεται να έχει επηρεαστεί σημαντικά από την οικονομική κρίση και τα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν. Αντίθετα το 2013 και το 2014 συνέχισε την αυξητική του πορεία κατά 1 και 1.3 έτη αντίστοιχα. O αριθμός των θανάτων κατά την περίοδο 2012 μέχρι 2013 παρουσίασε μείωση σε ποσοστό 6.8%. Ο δείκτης ακαθάριστης θνησιμότητας κατά την περίοδο από το 2012 μέχρι το 2013 παρουσίασε μείωση από 6,6‰ σε 6,0‰ αντίστοιχα. Το 2014 η μείωση υπολογίστηκε στο 6,4‰, ενώ το 2016 παρέμεινε στα ίδια επίπεδα. Ακολούθως μετά το 2016 και την έξοδο της Κύπρου από το μνημόνιο, το ποσοστό της ακαθάριστης θνησιμότητας αυξήθηκε φτάνοντας το 2019 στο 7,1‰. Κατά την περίοδο της πανδημίας covid-19 o δείκτης αυτός σημείωσε περεταίρω αύξηση. Σημειώνεται ότι κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης παρατηρήθηκε μείωση στον αριθμό των θανάτων από τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Ο αριθμός των αυτοκτονιών το 2013 παρουσίασε σημαντική αύξηση, περίοδος κορύφωσης της οικονομικής κρίσης και του κουρέματος των καταθέσεων. Αύξηση της αυτοχειρίας παρατηρήθηκε και κατά το 2008 όταν παρατηρήθηκε οικονομική ύφεση. Η αύξηση των αυτοκτονιών το 2013 συγκριτικά με το 2012 θεωρείται σημαντική, σε απόλυτους αριθμούς υπολογίστηκαν στις 45 και 38 αντίστοιχα. Η αύξηση συνεχίστηκε μέχρι το 2015, περίοδος κατά την οποία η Κύπρος ήταν κάτω από τα περιοριστικά μέτρα του Μνημονίου. Μετά την έξοδο μας από το μνημόνιο (2016) ο αριθμός των θανάτων στην Κύπρο λόγω αυτοχειρίας είχε πτωτική πορεία. Έχει γίνει κοινωνικοοικονομική ανάλυση ως προς τις ανισότητες υγείας των αποτελεσμάτων της Ευρωπαϊκής Έρευνας Υγείας και της Έρευνας Εισοδήματών και Συνθηκών Διαβίωσης (2014-2019). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, σημειώθηκε επιβάρυνση της υγείας των πολιτών, συγκεκριμένα αυξήθηκε το ποσοστό των ατόμων με συνοσηρότητες και χρόνια νοσήματα κατά 12,2%. Οι επιπτώσεις αυτές ήταν μακροπρόθεσμες και αυτό είχαν ιδιαίτερη σημασία για την επιβάρυνση του ΣΥ. Επιπλέον, κατά την περίοδο της κρίσης (2013-2014) το μέγεθος του πληθυσμού μειώθηκε κατά 2.2%. Βασικοί λόγοι της συρρίκνωσης του πληθυσμού κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης ήταν η αρνητική μετανάστευση και η μείωση των γεννήσεων. Επιπτώσεις της οικονομική κρίση στις δαπάνες υγείας.Η Κύπρος το 2012 σημείωσε πτώση του ΑΕΠ κατά 2.2%, λόγω του ψηλού δημόσιου χρέους και του μεγάλου δημοσιονομικού ελλείμματος. Μετά την υπογραφή του μνημονίου η πτώση του πραγματικού ΑΕΠ συνεχίστηκε φθάνοντας το 5.9% (2013) και το 2.4% (2014). Το 2014 παρουσιάστηκαν τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης της κυπριακής οικονομίας με περιορισμό της πτώσης του ΑΕΠ στο 2.4%.. Το πρώτο τρίμηνο του 2015 η οικονομία βγήκε από την ύφεση σημειώνοντας αύξηση στο πραγματικό ΑΕΠ κατά 1.6%. Μετά την έξοδο από το μνημόνιο, το ΑΕΠ σημείωσε περαιτέρω αύξηση, φτάνοντας το 2019 στο 6.47% και το 2023 στο 7.3%. Εξαίρεση αποτέλεσε το 2020 όπου το ΑΕΠ σημείωσε πτώση 4.7%, προφανώς λόγω της πανδημίας του covid-19 και των lockdown που εφαρμόστηκαν. Το 2013 οι δαπάνες υγείας στην Κύπρο ανερχόταν στο 6,7% με διαχρονική μείωση των δημοσίων δαπανών υγείας και αύξηση των ιδιωτικών δαπανών. Το ύψος της χρηματοδότησης του δημόσιου τομέα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης και της εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων του μνημονίου, μειώθηκε λόγω των περικοπών στους κρατικούς προϋπολογισμούς. Αντίθετα, οι ιδιωτικές δαπάνες υγείας συνέχισαν να αυξάνουν, παρά το γεγονός ότι αυτές προέρχονταν κατά κύριο λόγο από τον οικογενειακό προϋπολογισμό, οπότε διατηρήθηκε η αυξητική τάση των συνολικών δαπανών υγείας και κατά την οικονομική κρίση. Σημειώνεται ότι μεγάλη μείωση κατά την περίοδο αυτή παρουσίασαν οι κεφαλαιουχικές δαπάνες και στον ιδιωτικό και στο δημόσιο τομέα. Συγκεκριμένα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης οι εθνικές δαπάνες υγείας δεν σημείωσα σημαντική μείωση. Συγκεκριμένα, υπολογίστηκαν στο 7,1% (2013), 7,1% (2014) και 6,9% (2015) ως ποσοστό του ΑΕΠ. Μετά την έξοδο της Κύπρου από το μνημόνιο οι κρατικές δαπάνες υγείας παρουσίασαν και πάλι αύξηση, ενώ οι ιδιωτικές δαπάνες υγείας συνέχισαν να αυξάνονται μέχρι το 2018. Ακολούθως, από τον Ιούνιο του 2019 και μετά, με την εφαρμογή του ΓεΣΥ, οι ιδιωτικές δαπάνες υγείας παρουσίασαν σημαντική μείωση, ενώ αντίθετα οι κρατικές δαπάνες υγείας και οι εθνικές δαπάνες υγείας παρουσίασαν σημαντική αύξηση. Οι συνολικές δαπάνες υγείας ως ποσοστό του ΑΕΠ με την εφαρμογή του ΓεΣΥ έχουν αυξηθεί από 7.1% (2018) σε 8.3% (2022), ποσοστό που είναι και πάλι χαμηλότερο από το μέσο όρο της ΕΕ. Επομένως κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης οι εθνικές δαπάνες υγείας παρέμεινα σταθερές και υπολογίστηκαν στο 7,1% (2013), 7,1% (2014) και 6,9% (2015) ως ποσοστό του ΑΕΠ. Μετά την έξοδο της Κύπρου από το μνημόνιο οι κρατικές δαπάνες υγείας παρουσίασαν και πάλι αύξηση, ενώ οι ιδιωτικές δαπάνες υγείας συνέχισαν να αυξάνονται μέχρι το 2018. Ακολούθως από τον Ιούνιο του 2019 με την εφαρμογή του ΓεΣΥ οι ιδιωτικές δαπάνες υγείας παρουσίασαν σημαντική μείωση, ενώ αντίθετα οι κρατικές δαπάνες υγείας και οι εθνικές δαπάνες υγείας παρουσίασαν σημαντική αύξηση. Οι συνολικές δαπάνες υγείας ως ποσοστό του ΑΕΠ με την εφαρμογή του ΓεΣΥ έχουν αυξηθεί από 7.1% που ήταν το 2018 σε 8.3% το 2022, ποσοστό που είναι και πάλι χαμηλότερο από το μέσο όρο της ΕΕ. Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής των πολιτών. Με τη χρήση του εργαλείου EQ-5D-5L και της Οπτικής Αναλογικής Κλίμακας (Visual Analogue Scale -VAS) αξιολογήθηκαν οι δείκτες για τη ΣΥΠΖ ως προς: φύλο, ηλικία, εκπαίδευση, εργασιακή κατάσταση, εισόδημα και συνθήκες διαβίωσης. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα η οικονομική κρίση είχε επηρεάσει αρνητικά την αυτοαναφερόμενη κατάσταση της υγείας και την ποιότητα ζωής των πολιτών. Συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε ότι ο μέσος όρος του VAS πριν την οικονομικής κρίσης ήταν 88,01 με τυπική απόκλιση 12,33, ενώ με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης μειώθηκε στο 80,48 με τυπική απόκλιση 16,059, παρουσιάζοντας μείωση -8,55%. Αρχικά παρατηρήθηκε πως τα βασικότερα προβλήματα που οξύνθηκαν και καλούνταν να αντιμετωπίσουν οι πολίτες της Κύπρου μεταξύ των 5 διαστάσεων του EQ-5D-5L, ήταν το άγχος – στρες και ο πόνος – δυσφορία. Επιπλέον, συγκρίνοντας τις τιμές που δήλωσαν οι πολίτες στην Οπτική Αναλογική Κλίμακα (VAS) πριν και κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, παρατηρήθηκε μείωση της τάξεως του -38,9% κατά τη διάρκεια της κρίσης ως προς το ποσοστό των ατόμων που είχαν δηλώσει πως η κατάσταση της υγείας τους ήταν πολύ καλή (100/100). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα επηρεάστηκαν περισσότερο άτομα μεγαλύτερα των 71+ ετών, με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, με χαμηλό εισόδημα και με συνοσηρότητες. Όσον αφορά τους δείκτες ωφελιμότητας υγείας (utility score) που παρήχθη μετά από τις αναλύσεις των απαντήσεων των ερωτηθέντων, παρατηρήθηκε πως πράγματι στην Κύπρο υπήρξε μείωση χρησιμότητας από τη ζωή εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, αλλά όχι τόσο έντονη όσο σε άλλες χώρες. Ο δείκτης ωφελιμότητας υγείας παρουσίασε αρνητικό ρυθμό μεταβολής της τάξεως του -8,73% συγκριτικά με το πριν και κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Στην περίπτωση της ποιότητας της ζωής και του παραγόμενου δείκτη ωφελιμότητας, μετά από σχετικούς ελέγχους παρατηρήθηκε αρχικά ότι μεταξύ των ατόμων με ή χωρίς χρόνια νοσήματα παρουσιάζονταν στατιστικά σημαντικές διαφορές (p=0,000), ενώ τα άτομα χωρίς χρόνια νοσήματα φαίνεται να παρουσιάζουν υψηλότερα scores στον παραπάνω δείκτη. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί κυρίως μέσα από την μετακύλιση του κόστους στους πολίτες, αλλά και στην αδυναμία του συστήματος υγείας να καλύψει πάγιες και χρόνιες ανάγκες της συγκεκριμένης ομάδας με βάση τις αρχές – αξίες της ποιότητας, αποδοτικότητας, αποτελεσματικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Σύμφωνα με τα περιγραφικά στατιστικά στοιχεία που προέκυψαν παρατηρήθηκε ότι πριν από την έλευση της οικονομικής κρίσης ο μέσος όρος των utility scores ανερχόταν στο 0,916 με τυπική απόκλιση 0,14, ενώ κατά τη διάρκεια της κρίσης παρατηρήθηκε πως ο ίδιος μέσος όρος είχε μειωθεί και σχεδόν έφτανε στο 0,836 με τυπική απόκλιση 0,21. Η διάμεσος του δείκτη ωφελιμότητας που δημιουργήθηκε φαίνεται πως πριν την κρίση υπολογιζόταν στο 1, πράγμα που σημαίνει πως η ποιότητα ζωής των ασθενών ήταν πάρα πολύ υψηλή, ενώ αντιθέτως κατά τη διάρκεια της κρίσης και εξαιτίας του αντικτύπου της, η διάμεσος φαίνεται να υπολογίζεται στο 0,879, παρουσιάζοντας σημαντική μείωση και υποχώρηση. Ακολούθως ελέγχθηκαν οι κατανομές που προέκυψαν από τη δημιουργία των δεικτών ωφελιμότητας (index utility scores), ανάλογα με τις επιλογές που δήλωσε ο καθένας από τους συμμετέχοντες στους παράγοντες του EQ-5D-5L ερωτηματολογίου. Οι τιμές που βρίσκονται κάτω από το μηδέν και έχουν αρνητικό πρόσημο υποδηλώνουν ότι ο συγκεκριμένος ερωτώμενος προτιμά τον θάνατο από το να συνεχίσει να ζει με αυτή την ποιότητα ζωής. Με βάση το ανωτέρω, το οποίο τονίζεται πολλαπλώς από τη βιβλιογραφία, παρατηρείται ότι πριν από την έλευση της οικονομικής κρίσης το «απόθεμα υγείας» των πολιτών ήταν σε πολύ καλό επίπεδο, κάνοντας μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού να απολαμβάνει υψηλότερους δείκτες ωφελιμότητας από την ίδια τους τη ζωή, και άρα καλύτερη ποιότητα ζωής. Γίνεται μάλιστα κατανοητό πως πάνω από το 25% του πληθυσμού δήλωνε index utility score πάνω από 0,848, ενώ πολύ σημαντικό είναι και το γεγονός ότι όλες οι παρατηρήσεις ξεκινούν από το 0,318, και συνεπώς δεν υπάρχει καμία κάτω του μηδενός, με αρνητικό δηλαδή πρόσημο. Από την άλλη πλευρά περιγράφεται η κατανομή των δεικτών ωφελιμότητας (index utility scores), ανάλογα με τις επιλογές που δήλωσε ο κάθε συμμετέχοντας στους παράγοντες του EQ-5D-5L ερωτηματολογίου κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, με βάση τη χρονική σύγκριση των δεικτών θα μπορούσε να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι η υγεία λειτουργώντας ως απόθεμα και σε συνάρτηση με την οικονομική δυσπραγία, την μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος, την αύξηση του δείκτη της φτωχοποίησης των νοικοκυριών, αλλά και την υποχώρηση της προσφοράς του αγαθού της δημόσιας υγείας, εξαιτίας κυρίως των οικονομικών και δημοσιονομικών περιορισμών που είχαν τεθεί, οδήγησε σε σημαντική μείωση του δείκτη ωφελιμότητας (index utility scores). Παρατηρώντας τα αποτελέσματα λοιπόν που προέκυψαν για το δείκτη χρησιμότητας των ερωτώμενων κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, παρατηρήθηκε πως το ποσοστό των ατόμων που παρουσίαζε δείκτη έως και 1 μειώθηκε εξαιρετικά σημαντικά, αφού έπεσε κάτω από το 50% των ερωτωμένων. Επιπλέον στην περίπτωση αυτή παρατηρήθηκαν και απαντήσεις κάτω από το 0, μετατρέποντας τον θάνατο προτιμότερο από τη συνέχιση της ζωής με αυτή την ποιότητα. Τέλος, παρατηρήθηκε σημαντική υποχώρηση στον συγκεκριμένο δείκτη, κυρίως στις επαγγελματικές κατηγορίες των ανέργων, των συνταξιούχων και των ατόμων που ήταν ιδιωτικοί υπάλληλοι. Οι Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ικανοποίηση των πολιτών από τους θεσμούς. Και στις δύο χρονικές περιόδους οι πολιτικοί συγκεντρώνουν την χαμηλότερη βαθμολογία στον μέσο όρο ικανοποίησης των πολιτών. Αναλύοντας περισσότερο την ικανοποίηση των ερωτηθέντων πολιτών, χρησιμοποιώντας τη δεκαβάθμια κλίμακα Likert, παρατηρείται ότι η ικανοποίηση γενικότερα από τη ζωή συγκεντρώνει τον υψηλότερο μέσο όρο τόσο πριν (8,04) όσο και μετά την οικονομική κρίση (7,16), σημαντικά όμως μειωμένος. Σημαντική είναι και η απώλεια ικανοποίησης και από τον τομέα των παρεχόμενων δημόσιων υπηρεσιών υγείας πριν (6,07) και μετά την οικονομική κρίση (5,21), αποδεικνύοντας τη σημαντική επίπτωση της κρίσης στο δημόσιο σύστημα υγείας. Χαμηλός είναι και ο μέσος όρος ικανοποίησης για τη δημόσια διοίκηση και την τοπική αυτοδιοίκηση, αλλά και για τη δικαιοσύνη, τόσο πριν όσο και μετά την οικονομική κρίση. Πολύ χαμηλός είναι και ο μέσος όρος ικανοποίησης που δηλώνεται στον τομέα της παιδείας, καθώς πριν την κρίση άγγιζε το 5,57, ενώ κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης μειώθηκε φθάνοντας το 4,99. Εξαιρετικά σημαντική φαίνεται να είναι η απώλεια ικανοποίησης από την αγορά εργασίας, αφού ο μέσος όρος από 6,37 πριν την οικονομική κρίση, έπεσε στο 4,64.Οι επιπτώσεις της οικονομική κρίση στην πρόσβαση των πολιτών σε υπηρεσίες υγείας Η διαθεσιμότητα των πόρων κατά την περίοδο της οικονομικής χρήσης δεν έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά. Ο αριθμός των παραγωγικών συντελεστών σημείωσε πολύ μικρή μείωση μόνο στο δημόσιο τομέα. Ο αριθμός του ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού ψηλού κόστους (CT/MRI) δεν διαφοροποιήθηκε, ενώ ο αριθμός των κλινών παρουσίασε ελαφρά μείωση μόνο στον ιδιωτικό τομέα. H χρήση των υπηρεσιών υγείας στα κρατικά νοσηλευτήρια κατά την περίοδο της κρίσης παρουσιάζει μείωση στον αριθμό των νοσηλευόμενων ασθενών, ενώ αντίθετα ο αριθμός των χειρουργικών επεμβάσεων αυξήθηκε. Επίσης, στα κρατικά νοσηλευτήρια μειώθηκε και ο αριθμός των επισκέψεων των εξωτερικών ασθενών. Μετά την εφαρμογή του ΓεΣΥ, ως ένα μνημονικό μέτρο, η πρόσβαση των πολιτών σε υπηρεσίες υγείας αυξήθηκε. Βασικός λόγος ήταν η ένταξη του μεγαλύτερου αριθμού των παρόχων υπηρεσιών υγείας (δημόσιων και ιδιωτικών) στο ΓεΣΥ, καθώς και η καθολική ένταξη των πολιτών στο ΣΥ λόγω της καθολικότητας του συστήματος. Επομένως μετά την εφαρμογή του ΓεΣΥ η διαθεσιμότητα των υπηρεσιών υγείας έχει αυξηθεί σημαντικά. Στον ιδιωτικό τομέα παρατηρήθηκε μείωση του αριθμού των νοσηλευόμενων ασθενών μόνο κατά την πρώτη χρονιά επιβολής των περιοριστικών μέτρων, ακολούθως σημειώθηκε και πάλι αύξηση. Σημειώνεται ότι στον ιδιωτικό τομέα συνήθως έχουν πρόσβαση οι ψηλότερες κοινωνικές τάξεις όπου μπορούν να καταβάλουν το κόστος των παρεχομένων υπηρεσιών ή διατηρούν εθελοντική ιδιωτική ασφάλεια υγείας. Σημειώθηκε αύξηση στον αριθμό των περιστατικών ημερήσιας νοσηλείας. Η επιλογή αυτή πιθανών να συνδέεται με την προσπάθεια για μείωση του κόστους θεραπείας λόγω της μείωσης του εισοδήματος των νοικοκυριών. Μετά την εφαρμογή του ΓεΣΥ η χρήση των υπηρεσιών υγείας στον ιδιωτικό τομέα αυξήθηκε σημαντικά και αντανακλάται στην αύξηση της επισκεψιμότητας των πολιτών σε έξωνοσοκομειακές υπηρεσίες και στην αύξηση του αριθμού των νοσηλευόμενων ασθενών. Συμπεράσματα Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της παρούσας διατριβής έχουν απαντηθεί όλα τα ερευνητικά ερωτήματα και οι υποθέσεις της διατριβής, βάσει των θεωρητικών εργαλείων και της έρευνας η οποία έχει εκπονηθεί στα πλαίσια της διατριβής. Η έρευνα κατευθύνθηκε σε δύο άξονες: 1) Ο πρώτος αφορά τις μεταρρυθμίσεις των ΣΥ υπό το φως της οικονομικής κρίσης και 2) Ο δεύτερος που είναι ο εμπειρικός αφορά την αξιολόγηση της ΣΥΠΖ. Η ερευνητική προσέγγιση της διατριβής, είναι διεπιστημονική και καλύπτει τα πεδία της πολιτικής υγείας, της διοικητικής επιστήμης, της επιδημιολογίας της υγείας και των οικονομικών της υγείας. Η οικονομική κρίση στην Κύπρο έχει επηρεάσει αρνητικά τους κοινωνικοοικονομικούς καθοριστικούς παράγοντες για την υγεία, με σημαντική αύξηση της ανεργίας και μεγάλη μείωση του ΑΕΠ. Παρά τη μείωση των κρατικών δαπανών υγείας και των εισοδημάτων των νοικοκυριών, κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης οι δείκτες υγείας του κυπριακού πληθυσμού έχουν σημειώσει μικρή μείωση μόνο για βραχύ χρονικό διάστημα. Το ΣΥ με την εφαρμογή του ΓεΣΥ και την αυτονόμηση των κρατικών νοσηλευτηρίων έχει αναμορφωθεί πλήρως ως προς το θεσμικό, οργανωτικό και διοικητικό του πλαίσιο με σκοπό την αύξηση της απόδοσης του και τη συγκράτηση των δαπανών υγείας. Η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής αποτελεί δείκτη υγείας των ατόμων, καθώς και δείκτη αξιολόγησης των πολιτικών υγείας και των ίδιων των συστημάτων υγείας. Ο δείκτης αυτός είναι απαραίτητος για τη λήψη αποφάσεων πολιτικής υγείας τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο πληθυσμού. Όσον αφορά τη Σχετιζόμενη με την Υγεία Ποιότητα Ζωής των πολιτών της Κύπρου στην περίπτωση της οικονομικής κρίσης του 2013, όπως αυτή διερευνήθηκε και παράχθηκε μέσω του γενικού ερωτηματολογίου του EQ-5D-5L, παρατηρήθηκε πως η οικονομική κρίση δημιούργησε ένα αρκετά σημαντικό πλήγμα στην ευημερία των πολιτών μέσα από τις επιπτώσεις της. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά όπως φάνηκε σχετικά με την υποκειμενική αντίληψη για την υγεία βάσει του EQ-VAS (Visual Analogue Scale) πριν και κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, παρατηρήθηκε ότι κατά τη διάρκεια της κρίσης μειώθηκε κατά -38,9%. Προτάσεις Πολιτικής Τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο, θα πρέπει να υπάρξει καλύτερη προετοιμασία στον τομέα της υγείας με σκοπό την καλύτερη αντιμετώπιση μιας νέας επερχόμενης μελλοντικής κρίσης (οικονομικής, υγειονομικής, πετρελαϊκής κ.α.). Το γεγονός αυτό υπογραμμίστηκε και κατά τη διάρκεια της πανδημικής κρίσης του COVID-19, η οποία έπληξε λίγα χρόνια αργότερα από την οικονομική κρίση, ολόκληρο τον πλανήτη. Βάσει της εμπειρίας που αποκτήθηκε από την οικονομική κρίση του 2013, οι διαμορφωτές πολιτικής υγείας θα πρέπει να στοχεύσουν στα ακόλουθα: Συλλογή έγκαιρων και αξιόπιστων δεδομένων υγείας ως μια από τις βασικές προϋποθέσεις για τον ορθό προγραμματισμό του ΣΥ βάσει αναγκών. Η οικονομική κρίση του 2013 λόγω των περιοριστικών μέτρων στον τομέα της υγείας επιδείνωσε την πρόσβαση των πολιτών σε υπηρεσίες υγείας. Ως εκ τούτου η Κύπρος θα πρέπει να φροντίσει να επιλύσει τα κενά που παρουσιάζονται στο ΣΥ της, ιδιαίτερα στο θέμα της ασφαλιστικής κάλυψης ιδιαίτερα των ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού. Θα πρέπει να προωθηθούν θέματα που αφορούν την ποιότητα και την αποδοτικότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Τέτοια είναι η υιοθέτηση και εφαρμογή κλινικών κατευθυντήριων οδηγιών και πρωτοκόλλων, καθώς και η οικονομική αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας. Θα πρέπει να αναπτυχθούν μηχανισμοί και τρόποι συνεργασίας μεταξύ της ακαδημαϊκής κοινότητας και των διαμορφωτών πολιτικής υγείας για την εφαρμογή τεκμηριωμένων πολιτικών και την άμεση ανταπόκριση του ΣΥ σε νέες αναδυόμενες κρίσεις και απειλές. Η υποχώρηση της οικονομικής κρίσης δεν θα πρέπει να αποτελέσει αιτία για την αναστολή του εκσυγχρονισμού και της μεταρρύθμισης του ΣΥ της Κύπρου. Αντίθετα η μεταρρύθμιση θα πρέπει να είναι μια συνεχόμενη διαδικασία, η οποία θα στοχεύει στη βελτίωση των βασικών στόχων του ΣΥ. Σε περιόδους οικονομικής κρίσης επιβάλλεται η άμεση και επαρκής ανταπόκριση της πολιτείας με προώθηση μεταρρυθμίσεων και ενίσχυση της χρηματοδότησης του ΣΥ με σκοπό τη διατήρηση των επιπέδων υγείας του πληθυσμού σε ικανοποιητικά επίπεδα. Οι μεταρρυθμίσεις που προωθούνται θα πρέπει να μην επικεντρώνονται μόνο στον περιορισμό του κόστους αλλά και στο κοινωνικό κεφάλαιο που είναι η κοινωνική προστασία των πολιτών. Η αύξηση του άγχους-στρες, η οποία παρατηρείται έντονα κατά τις περιόδους υφέσεων, εξαιτίας κυρίως της αυξημένης οικονομικής αβεβαιότητας και του αισθήματος της παραγκώνισης και απόσυρσης από σημαντικούς κοινωνικούς ρόλους. Ταυτόχρονα θέτει στο επίκεντρο μια νέα προσέγγιση για την ευρύτερη χάραξη της κοινωνικής πολιτικής, η οποία πλέον θα πρέπει να υποστηρίζεται από μια περισσότερο ανθρωποκεντρική θεώρηση. Σε κάθε υγειονομική κρίση που εμφανίζεται θα πρέπει να γίνεται αξιολόγηση της ΣΥΠΖ των πολιτών λόγω του ότι αυτή αποτελεί ένα γενικότερο εργαλείο αξιολόγησης των επιπτώσεών της στην υγεία των πολιτών.Θα ήταν εξαιρετικά ωφέλιμη η προσπάθεια δημιουργίας εθνικών tariffs για την Κύπρο για να μπορούμε να αξιολογούμε και τις πολιτικές υγειάς που εφαρμόζοντα.