Ρωγμές στο λογοτεχνικό πεδίο της υπερορίας: η φιλολογική διάσπαση της Αριστεράς (1949-1968)

Abstract

This thesis examines the literary field of Greek political refugees from the end of the Greek Civil War and the relocation of the Greek Communist Party (KKE) to Bucharest in 1949, until the Party’s final split in 1968. The study is based on the premise that, within the intellectual field of yperoria, a distinct literary discourse developed, gradually causing fractures within the community of refugee intellectuals. The belief that aesthetic value was a pretext –rather than the core issue– for the Left transforms the intellectual field into a precursor of the political developments that followed. The first part of the study (1949-1954) investigates the political strategy developed by the KKE after the end of the Civil War. It sheds light on the Party’s priorities in the new Cold War reality and, most notably, it explores the organization of the Party’s enlightenment project, with a focus on literary production and criticism. Emphasis is placed on the “ideological front”, which takes shape in response to nationalist propaganda, the role of the Enlightenment Committee, and the influence it exerted on the political, critical, and artistic discourse of the Greek political refugee community. The second part (1955-1968) focuses on the changes introduced into the literary field by the 6th Plenum of KKE. It also examines the efforts of intellectuals to develop an independent and personal voice by adopting the anti-dogmatic directives of post-war left humanism. Finally, it explores the struggle for aesthetic emancipation under a regime that institutionally devalued innovation. At the same time, the study attempts a thematic mapping of the novel in yperoria and its main characteristics. It also traces the efforts of Greek political refugees to maintain open channels of communication with Greece, the outcomes of those efforts, and the ruptures that eventually resulted.

Η διατριβή μελετά το λογοτεχνικό πεδίο της υπερορίας από τη λήξη του εμφυλίου πολέμου και τη μεταφορά της έδρας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας στο Βουκουρέστι, το 1949, έως και την οριστική διάσπαση του κόμματος, το 1968. Η μελέτη στηρίζεται στην υπόθεση ότι, εντός του διανοητικού πεδίου, στην υπερορία αναπτύχθηκε ένας λόγος περί λογοτεχνίας που σταδιακά μετατράπηκε σε αγωγό διάχυσης απόψεων που προκάλεσαν ρήγματα στο σώμα των διανοουμένων της προσφυγιάς. Η πεποίθηση πως η αισθητική αξία αποτελούσε το πρόσχημα –και όχι το επίδικο– για την Αριστερά, ανάγει το διανοητικό πεδίο σε προπομπό των πολιτικών ζυμώσεων που ακολούθησαν. Στο πρώτο μέρος της διατριβής (που καλύπτει την περίοδο 1949-1954), διερευνάται η πολιτική που χάραξε το ΚΚΕ μετά τη λήξη του Εμφυλίου, η διαμόρφωση των προτεραιοτήτων του στη νέα ψυχροπολεμική συγκυρία και, κυρίως, η οργάνωση του διαφωτιστικού του έργου, με επίκεντρο τη λογοτεχνική παραγωγή και κριτική. Έμφαση δίνεται στο «ιδεολογικό μέτωπο» που διαμορφώνεται ως απάντηση στην προπαγάνδα της εθνικοφροσύνης, στον ρόλο της Επιτροπής Διαφώτισης και στην επίδραση που άσκησε στη διαμόρφωση του πολιτικού, κριτικού και καλλιτεχνικού λόγου των ελλήνων πολιτικών προσφύγων. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής (που αφορά τα χρόνια 1955-1968), η έρευνα επικεντρώνεται στις αλλαγές που προκαλούν στο λογοτεχνικό πεδίο οι αποφάσεις της 6ης Πλατιάς Ολομέλειας του ΚΚΕ, στην προσπάθεια των διανοουμένων να αρθρώσουν ανεξάρτητο προσωπικό λόγο υιοθετώντας τα αντιδογματικά προτάγματα του μεταπολεμικού αριστερού ανθρωπισμού, στη διεκδίκηση της αισθητικής χειραφέτησης σε ένα καθεστώς θεσμικής απαξίωσης της καινοτομίας. Παράλληλα, επιχειρείται ενδεικτική θεματική χαρτογράφηση του μυθιστορήματος της υπερορίας και αποτύπωση των βασικών χαρακτηριστικών του. Τέλος, η έρευνα παρακολουθεί την προσπάθεια των ελλήνων πολιτικών προσφύγων να διατηρήσουν ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με την Ελλάδα, τους καρπούς που έδωσε αυτή η προσπάθεια και τις ρήξεις στις οποίες οδήγησε.