Ανάπτυξη της ηθικότητας, διαμόρφωση της ταυτότητας και ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς κατά την εφηβεία

Abstract

The purpose of this doctoral thesis was to investigate the development of moral judgments in relation to psychological identity formation and behavioural autonomy in adolescent high-school students. These variables were studied both in relation to each other and in relation to other aspects of psychological functioning of adolescents and their mothers. With regard to adolescents, parent-adolescent emotional attachment, locus of control, and belief in a just world were examined. With regard to mothers, the moral schemas based on which they formulate their judgments, belief in the just world, exercise of parental role and specifically parenting style, parenting goals, and religious practices were examined. Three hundred and sixty-nine (369) adolescent students enrolled in all three high-school grades and their mothers participated in the study. Adolescents were administered the following psychometric tools: a) self-devised questionnaire to collect demographic data (Παυλόπουλος, 2006), b) the Defining Issues Test I (short version) (Rest, 1979, 1986b) to assess moral judgments, c) the Ego Identity Process Questionnaire (EIPQ; Balistreri et al., 1995), which evaluates the processes of psychological identity formation based on the dimensions of exploration and commitment, d) the Internality, Powerful Others and Chance Scales (IPC; Levenson, 1981), which concern the extent to which a person attributes the causes of events happening in their life to internal or external factors, e) the Just Family Climate Scale (Dalbert, 1993), the Personal Belief in a Just World scale (Dalbert, 1999), and the General Belief in a Just World scale (Dalbert et al., 1987), which assess different aspects of belief in a just world, f) the Perspectives on Adolescent Decision Making Questionnaire (PADM-A; Bosma et al., 1996), which refers to dimensions of behavioural autonomy, and g) the Connectedness Scale (Hofer et al., 1992), which assesses the parent-adolescent socioemotional bond. Mothers were administered part of the Parents and Adolescents Questionnaire (Eccles, 2006) along with a self-devised questionnaire to collect demographic information, the Defining Issues Test I, and the Belief in Just World scales. The subscales of the Parents and Adolescents Questionnaire used concern aspects of parental role, namely parenting style, parenting goals, and religious practices. Results showed that adolescents who make moral judgments based on the personal interests schema tend to have identity foreclosure and external locus of control, and to be in a relationship of conflictual dependency with their parents in terms of behavioural autonomy. Mothers, on the other hand, function based on the corresponding moral scheme, have a high belief in a just world, adopt an authoritarian parenting style and conventional-conformist parenting practices, while at the same time they set obedience and positive interpersonal relationships as parenting goals. Regarding adolescents who function on the basis of the maintaining norms reasoning level, it was found that they tend not to sufficiently explore and engage in issues related to psychological identity formation, they accept parental control during their autonomy process, they show unstable locus of control and report high general belief in the just world. Their mothers tend to apply also the maintaining norms reasoning in their moral judgments, they have low general belief in the just world, but they believe that a climate of justice prevails in their family and they tend to integrate religious practices in their daily lives, exercise control over the decisions of adolescents, and set obedience as their prevailing parenting goal. Finally, with regard to adolescents who make moral judgments based on post-conventional reasoning, they tend to have an achieved or moratorium status of psychological identity, they make autonomous decisions, they have internal locus of control and low general belief in a just world, and they believe that justice prevails in their family. Their mothers also adopt post-conventional reasoning in their moral judgments, a democratic parenting style and liberal parenting practices, and they tend to believe that justice prevails in their family. With regards to statistical prediction of post-conventional level of moral reasoning of adolescents by individual and family psychological factors, it was found that it can be predicted directly by the adolescents’ psychological identity and autonomy statuses (positively) and by internal locus of control and the exercise of parental role (negatively). Furthermore, an indirect effect on adolescents’ post-conventional moral reasoning is exerted by locus of control (through adolescent autonomy), internal control (through psychological identity), the general belief in a just world (through either identity or internal control), and mother’s post-conventional moral reasoning (either through the exercise of parental role, or through internal control).

Σκοπός της παρούσας διδακτορικής διατριβής ήταν να διερευνήσει την ανάπτυξη των ηθικών κρίσεων σε συνάρτηση με τη διαμόρφωση της ψυχολογικής ταυτότητας και την αυτονομία της συμπεριφοράς σε εφήβους, μαθητές λυκείου. Οι μεταβλητές αυτές μελετήθηκαν τόσο ως προς τη μεταξύ τους σχέση όσο και σε σχέση με άλλες ψυχολογικές παραμέτρους των εφήβων και των μητέρων τους. Όσον αφορά τους εφήβους, συνεκτιμήθηκαν ο συναισθηματικός δεσμός γονέων-εφήβων, το κέντρο ελέγχου και η πίστη στο δίκαιο κόσμο. Όσον αφορά τις μητέρες, εξετάστηκαν τα ηθικά σχήματα με βάση τα οποία διατυπώνουν τις ηθικές τους κρίσεις, η πίστη στο δίκαιο κόσμο, η άσκηση του γονεϊκού ρόλου και συγκεκριμένα το γονεϊκό ύφος, οι γονεϊκοί στόχοι και οι θρησκευτικές πρακτικές. Στην έρευνα συμμετείχαν 369 έφηβοι, μαθητές των τριών τάξεων του λυκείου και οι μητέρες τους. Στους εφήβους, χορηγήθηκαν τα παρακάτω ψυχομετρικά εργαλεία: α) αυτοσχέδιο ερωτηματολόγιο για την συλλογή δημογραφικών στοιχείων (Παυλόπουλος, 2006), β) η κλίμακα Defining Issues Test I (σύντομη έκδοση) (Rest, 1979, 1986b), για την αξιολόγηση των ηθικών κρίσεων, γ) το ερωτηματολόγιο Ego Identity Process Questionnaire (EIPQ) των Balistreri et al. (1995), το οποίο αξιολογεί τη διαδικασία διαμόρφωσης της ψυχολογικής ταυτότητας με βάση τις διαστάσεις της διερεύνησης και της δέσμευσης, δ) η πολυδιάστατη κλίμακα Internality, Powerful others and Chance scales (IPC) της Levenson (1981), η οποία αφορά το κατά πόσο το άτομο αποδίδει τις αιτίες των γεγονότων που συμβαίνουν στη ζωή του σε εσωτερικά ή εξωτερικά αίτια, ε) οι κλίμακες Just Family Climate Scale (Dalbert, 1993), Personal Belief in a Just World (Dalbert, 1999) και General Belief in a Just World (Dalbert et al., 1987), οι οποίες αξιολογούν διαφορετικές όψεις της πίστης στο δίκαιο κόσμο, στ) η κλίμακα Perspectives on Adolescent Decision Making Questionnaire (PADM-Α) των Bosma et al. (1996), η οποία αναφέρεται σε διαστάσεις της συμπεριφορικής αυτονομίας και ζ) το ερωτηματολόγιο Connectedness scale των Hofer et al. (1992), το οποίο αξιολογεί τον κοινωνικοσυναισθηματικό δεσμό γονέων-εφήβου. Στις μητέρες, εκτός από το αυτοσχέδιο ερωτηματολόγιο για τη συλλογή δημογραφικών στοιχείων, την κλίμακα Defining Issues Test και τις κλίμακες για την πίστη στο δίκαιο κόσμο, χορηγήθηκε μέρος του ερωτηματολογίου «Γονείς και Έφηβοι» (Eccles, 2006). Οι επιμέρους κλίμακες του ερωτηματολογίου «Γονείς και Έφηβοι» που χρησιμοποιήθηκαν, αφορούν όψεις του γονεϊκού ρόλου και συγκεκριμένα το γονεϊκό ύφος, τους γονεϊκούς στόχους και τις θρησκευτικές πρακτικές. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι οι έφηβοι που διατυπώνουν ηθικές κρίσεις με βάση το Προσωπικό Ενδιαφέρον τείνουν να έχουν δοτή ταυτότητα, εξωπροσωπικό έλεγχο και να βρίσκονται σε σχέση συγκρουσιακής εξάρτησης με τους γονείς, όσον αφορά την αυτονομία της συμπεριφοράς. Οι δε μητέρες τους λειτουργούν με βάση το αντίστοιχο ηθικό σχήμα, έχουν υψηλή πίστη στο δίκαιο κόσμο, υιοθετούν αυταρχικό γονεϊκό ύφος και συμβατικές-κομφορμιστικές γονεϊκές πρακτικές, ενώ ταυτόχρονα θέτουν ως γονεϊκούς στόχους την υπακοή και τις θετικές διαπροσωπικές σχέσεις. Όσον αφορά τους εφήβους που λειτουργούν με βάση τις Ισχύουσες Νόρμες, βρέθηκε ότι τείνουν να μην διερευνούν επαρκώς και να μην δεσμεύονται σε θέματα που αφορούν τη διαμόρφωση της ψυχολογικής τους ταυτότητας, αποδέχονται τον γονεϊκό έλεγχο κατά τη διαδικασία αυτονόμησής τους, παρουσιάζουν αστάθεια ως προς το κέντρο ελέγχου και αναφέρουν υψηλή γενική πίστη στο δίκαιο κόσμο. Οι μητέρες τους τείνουν στις ηθικές τους κρίσεις να χρησιμοποιούν επίσης τις Ισχύουσες Νόρμες, έχουν χαμηλή γενική πίστη στο δίκαιο κόσμο αλλά πιστεύουν ότι στην οικογένειά τους επικρατεί κλίμα δικαιοσύνης και τείνουν στην καθημερινότητά τους να ενσωματώνουν θρησκευτικές πρακτικές, να ασκούν έλεγχο στις αποφάσεις των εφήβων και να έχουν ως γονεϊκό στόχο την υπακοή. Τέλος, όσον αφορά τους εφήβους που διατυπώνουν ηθικές κρίσεις με βάση τη Μετασυμβατική Ηθική, τείνουν να έχουν κατακτημένη ψυχολογική ταυτότητα ή μορατόριουμ, να λαμβάνουν αυτόνομες αποφάσεις, να έχουν ενδοπροσωπικό έλεγχο, χαμηλή γενική πίστη στο δίκαιο κόσμο και να πιστεύουν ότι στην οικογένειά τους επικρατεί δικαιοσύνη. Οι μητέρες τους χρησιμοποιούν στις ηθικές τους κρίσεις τη Μετασυμβατική Ηθική, υιοθετούν δημοκρατικό γονεϊκό ύφος και φιλελεύθερες γονεϊκές πρακτικές και τείνουν να πιστεύουν ότι στην οικογένειά τους επικρατεί δικαιοσύνη. Όσον αφορά την πρόβλεψη της Μετασυμβατικής Ηθικής από ατομικούς και οικογενειακούς ψυχολογικούς παράγοντες βρέθηκε ότι μπορεί να προβλεφθεί ευθέως θετικά από την ψυχολογική ταυτότητα και την αυτονομία του εφήβου και ευθέως αρνητικά από τον ενδοπροσωπικό έλεγχο και την άσκηση του γονεϊκού ρόλου. Επιπλέον, έμμεση επίδραση στη Μετασυμβατική Ηθική ασκούν: το κέντρο ελέγχου (με τη διαμεσολάβηση της αυτονομίας του εφήβου), ο ενδοπροσωπικός έλεγχος (με τη διαμεσολάβηση της ψυχολογικής ταυτότητας), η γενική πίστη στο δίκαιο κόσμο (με τη διαμεσολάβηση είτε της ταυτότητας, είτε του ενδοπροσωπικού ελέγχου) και η Μετασυμβατική Ηθική των μητέρων (είτε διά μέσου της άσκησης του γονεϊκού ρόλου, είτε δια μέσου του ενδοπροσωπικού ελέγχου).