Ανάπτυξη της ανθεκτικότητας μαθητριών και μαθητών, ηλικίας 12 έως 16 ετών, από οικογένειες γηγενών και μεταναστών

Abstract

While there is a growing body of research examining resilience in children and adolescents, it remains unclear how resilience in young people changes over time and what factors influence its dynamic developmental trajectory. Furthermore, there is a notable gap in understanding resilience among children and adolescents of migrant backgrounds, a critical subject within today’s multicultural landscape. This study offers a comprehensive understanding of resilience as a continually evolving and interactive process, profoundly shaping the holistic development of both native and migrant youth into adulthood. Leveraging the unique backdrop of the Covid-19 pandemic and the rare opportunity to examine resilience during a period of collective crisis, this dissertation identifies the social and individual processes that influence the development of resilience in students of both immigrant and native backgrounds within school settings. It further probes how resilience and its associated protective factors evolve, emphasizing students’ self-identification and their perceived support from educators, while also accounting for gender dynamics. For the purpose of the study, a longitudinal survey was conducted over three years (T0= 2019, T1=2020, T2=2021), with data collection occurring before and during the Covid-19 pandemic. A mixed-methods approach guided the survey design and implementation. Regarding the quantitative part, students were asked to fill out self-report questionnaires across the three phases of the survey. The sample consisted of a total of 222 high school students (native N= 168, of immigrant background N=54) and was analyzed using repeated measures analysis of variance. The survey was supplemented by qualitative data from twelve individual semi-structured interviews, conducted with participants from both groups who had engaged in earlier phases of the study. The interviews were analyzed based on the principles of thematic analysis. Data analysis highlights important challenges confronting secondary school students, irrespective of their background, such as school performance stress, bullying, and family-related concerns. Students with an immigrant background appear to face additional aggravating factors, such as language barriers, experiences of racism, and separation from significant family members. The pandemic intensified adversities, especially for adolescents with an immigrant background, manifesting as hurdles in distance learning, increased social isolation and economic insecurity. Analyzing the variation in resilience over time, a decrease in resilience for all students is observed. While there are slight differences across groups, Greek-origin students display relatively higher resilience than peers of immigrant origin across all three high school grades. In terms of enhancing the development of resilience, social support is identified by adolescents as an important protective factor, with family and peer relationships playing a key role. Furthermore, the act of offering support to others is highlighted as a mutually beneficial route to enhancing resilience. A finding of particular interest is the dual role of teachers as perceived by the students in the study. That is, on the one hand, their recognition as a potential significant protective factor and on the other hand, the students' disappointment with their non-supportive stance. Concurrently, the study underscores the significance of individual factors like self-determination, with an emphasis on competence and autonomous behavior. Moreover, strategies such as avoidance, coupled with cognitive and emotional management, are identified as pivotal in fostering adolescents’ resilience. No discernible gender-based differences emerged from this study. These findings can enrich our understanding of the complex nature of resilience, offering valuable insights for crafting psycho-educational programs and interventions. Such initiatives can further bolster resilience and facilitate positive adaptation among youth in educational settings and broader communities.

Ενώ υπάρχει ένας αυξανόμενος όγκος ερευνών που εξετάζει την ανθεκτικότητα σε παιδιά και εφήβους, παραμένει ασαφές πώς η ανθεκτικότητα των νέων μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου και ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την δυναμική πορεία ανάπτυξής της. Αντιλαμβανόμαστε την ανθεκτικότητα ως μια μεταβαλλόμενη, αλληλεπιδραστική διαδικασία, η οποία επηρεάζει ολιστικά την ανάπτυξη των παιδιών και εφήβων μέχρι και την ενηλικίωση τους. Στα πλαίσια της σύγχρονης πολυπολιτισμικής πραγματικότητας, είναι ιδιαίτερα σημαντική η κατανόηση της ανάπτυξης της ανθεκτικότητας σε παιδιά και έφηβους με μεταναστευτικό υπόβαθρο. Εκμεταλλευόμενη την σπάνια ευκαιρία μελέτης της ανθεκτικότητας και κατά τη διάρκεια μιας περιόδου συλλογικής κρίσης, όπως η πανδημία Covid-19, η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως στόχο να προσδιορίσει τις κοινωνικές και ατομικές διαδικασίες, οι οποίες επηρεάζουν την ανάπτυξη της ανθεκτικότητας για μαθητές και μαθήτριες με μεταναστευτικό υπόβαθρο και γηγενείς, στο σχολικό πλαίσιο. Διερευνάται επίσης, η πιθανή μεταβολή της ανθεκτικότητας και των προστατευτικών της παραγόντων στο χρόνο, με έμφαση στον αυτοπροσδιορισμό των μαθητών/τριών και την υποστήριξη που θεωρούν ότι λαμβάνουν από τους εκπαιδευτικούς. Οι συνιστώσες αυτές εξετάζονται και σε συνάρτηση με το φύλο. Η διατριβή βασίζεται σε διαχρονική έρευνα τριών χρόνων (Τ0= 2019, Τ1=2020, Τ2=2021), με την συλλογή δεδομένων να συμβαίνει πριν και κατά την διάρκεια της πανδημίας-Covid19. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση της έρευνας έγινε ακολουθώντας τις αρχές της μικτής μεθοδολογίας. Όσο αφορά το ποσοτικό σκέλος της έρευνας oι μαθητές/τριες κλήθηκαν να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς στις τρεις χρονικές φάσεις της έρευνας. Το δείγμα αποτελείται από συνολικά 222 μαθητές/τριες Γυμνασίου (γηγενείς Ν= 168, με μεταναστευτικό υπόβαθρο Ν=54) και εφαρμόστηκε ανάλυση διακύμανσης επαναλαμβανόμενων μετρήσεων. Στα πλαίσια της ποιοτικής έρευνας πραγματοποιήθηκαν δώδεκα ατομικές ημιδομημένες συνεντεύξεις μαθητών και μαθητριών ελληνικής και μεταναστευτικής καταγωγής, οι οποίοι είχαν λάβει μέρος στις προηγούμενες φάσεις της ποσοτικής έρευνας. Οι συνεντεύξεις αναλύθηκαν με βάση τις αρχές της θεματικής ανάλυσης.Τα αποτελέσματα φέρνουν στην επιφάνεια τις κοινές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν στο σύνολό τους οι μαθητές και οι μαθήτριες της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, όπως το ακαδημαϊκό άγχος, ο σχολικός εκφοβισμός και τα οικογενειακά ζητήματα. Οι μαθητές/τριες με μεταναστευτικό υπόβαθρο φάνηκε να αντιμετωπίζουν επιπλέον επιβαρυντικούς παράγοντες, όπως η αλλογλωσσία, εμπειρίες ρατσισμού και ο αποχωρισμός από σημαντικά μέλη της οικογένειας τους. Η πανδημία COVID-19 δημιούργησε επιπλέον αντιξοότητες, ιδίως για τους έφηβους μεταναστευτικής καταγωγής, δημιουργώντας επιπλοκές που σχετίζονται με την εξ αποστάσεως εκπαίδευση, την κοινωνική απομόνωση και την αυξημένη οικονομική ανασφάλεια. Επιπροσθέτως, εξετάζοντας την μεταβολή της ανθεκτικότητας στο χρόνο, παρατηρούμε να καταγράφεται μείωσή της για το σύνολο των μαθητών/τριών. Η πορεία της ανθεκτικότητας για κάθε ομάδα καταγωγής ξεχωριστά φαίνεται να διαφέρει ελαφρά, αν και στις τρείς τάξεις του Γυμνασίου προκύπτει ότι οι μαθητές/τριες ελληνικής καταγωγής παρουσιάζουν υψηλότερη ανθεκτικότητα από ότι οι συμμαθητές/τριες τους με μεταναστευτική καταγωγή. Ως προς την ενίσχυση της ανάπτυξης της ανθεκτικότητας, η κοινωνική στήριξη αναγνωρίζεται από τους εφήβους ως σημαντικός προστατευτικός παράγοντας, με την οικογένεια και τις σχέσεις με τους συνομηλίκους να διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο. Επιπλέον, η πράξη της προσφοράς υποστήριξης σε τρίτους αναδεικνύεται ως μια αμοιβαία επωφελής οδός για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας. Εύρημα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελεί ο διττός ρόλος των εκπαιδευτικών, όπως εκλαμβάνεται από τους μαθητές/τριες της έρευνας. Δηλαδή, αφενός την αναγνώριση τους ως εν δυνάμει σημαντικό προστατευτικό παράγοντα και αφετέρου την απογοήτευση των μαθητών για την μη υποστηρικτική στάση τους. Ταυτόχρονα επισημαίνεται η σημασία των ατομικών παραγόντων, όπως του αυτοπροσδιορισμού, με την επάρκεια και την αυτόνομη συμπεριφορά να ενεργοποιούνται. Τέλος, η αποφυγή και η γνωστική και συναισθηματική διαχείριση αναδεικνύονται ως χρήσιμοι παράγοντες ανάπτυξης της ανθεκτικότητας των εφήβων. Δεν παρατηρήθηκαν ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις βάσει του φύλου.Τα αποτελέσματα της έρευνας θα μπορούσαν να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση του πολύπλευρου φαινομένου της ανθεκτικότητας και να αξιοποιηθούν για την δημιουργία ψυχοεκπαιδευτικών προγραμμάτων και παρεμβάσεων με στόχο την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και της θετικής προσαρμογής των νέων σε σχολεία και κοινότητες.