Ιωσήφ ο Πάγκαλος ως ηθικό πρότυπο: πρόσληψη και προβολή από άποψη χριστιανικής ηθικής

Abstract

Joseph the All-Comely as a moral exemplar. Reception and depiction within the framework of Christian Ethics. This thesis examines the personality of the patriarch Joseph the All-Comely as a moral exemplar within the framework of Christian Ethics in the Orthodox ecclesiastical tradition. The Story of Joseph (Gen 37‒50), found in the book of Genesis, is widely recognized for its abundance of moral and didactic themes. The patriarch Joseph, son of Jacob and righteous man (δίκαιος) of the Old Testament, is received by church tradition (patristic and hymnological) as a moral paradigm and is designated with a predominantly moral epithet – the All-Comely (Πάγκαλος). At the same time, the Church remembers and honors him at the beginning of the liturgical celebration of the Holy Passion of the Lord Jesus Christ as His Old Testament type, because of the various similarities in their lives. These two depictions, the ethical and the typological, prompted us to ponder the ethical character and moral pattern of Patriarch Joseph in the Orthodox tradition. Subsequently, we endeavor to study and present all those elements that the Church has utilized and highlighted in the story of Joseph as being especially praiseworthy and beneficial for the ethical and spiritual life of the faithful. The introductory section presents some basic information about the Joseph Narrative and the theological meaning and value of the moral pattern in Christian ethics. Then, the first chapter attempts to present the moral character of the patriarch Joseph according to the biblical text. In the Joseph Narrative, through the personal relationships between the Patriarch and the other characters, we see three principal aspects emerge: familial, social, and theological. Having these as an interpretive criterion, we proceed to analyze the biblical text. Thus, the first section identifies the main ethical considerations concerning family and fraternal relations, relations with foreigners and, of course, man's relationship with God. The family theme in the Narrative is dominated by the frictions of fraternal relations, the social theme outlines the life of a Jew in a foreign country (diaspora), while the theological theme privileges the presence of God in human history and its guidance by Him. In the second section, we highlight Joseph's ethos and study the Patriarch’s different characteristics of the Patriarch according to the biblical narrative, as revealed through his interpersonal relationships. For example, from a family perspective Joseph is presented as a loving son and a good brother; from a social perspective as a trustworthy servant, a gifted dreamer, a morally upright character and a capable ruler; and from a theological perspective as a pious man favored by divine providence. In the final section, evaluating the figure of the patriarch in the light of Old Testament ethics, we find that Joseph is depicted as an example of a righteous and wise man, and as a heroic figure of the Jewish diaspora, that is, as a person who plays an undoubtedly important role in the history of the people of Israel. In the second chapter, the reception of the personality and character of Patriarch Joseph is examined within the ecclesiastical tradition, including biblical, Hellenistic-Judaic, and patristic literature. The main texts referring to the venerable Joseph are enumerated and presented. Thus, the first section presents the reception of the Joseph Narrative in books of the Old and New Testament, that is, the biblical references outside of Genesis. The purpose is to ascertain both the significance given to his person and life in the Holy Scriptures, as well as the particular attributes of his character highlighted by the sacred writers. The second section deals with the reception of Joseph's figure in Hellenistic-Judaic and apocryphal works. Emphasis is placed on his political capabilities, as illustrated by Philo, and his virtues are praised, including temperance, patience, long-suffering, and brotherly love, etc. (in the apocryphal texts). The third section records and presents the most significant references to Joseph by the Church Fathers and ecclesiastical writers, while special mention is made of his reception in the hymnographical texts of the Church. The fourth and final section provides a summary of the reception of the Patriarch within the ecclesiastical tradition, distinguishing the moral, typological, and hagiographical approaches to his figure. According to the moral approach, Joseph is presented as a moral exemplar. According to the typological approach, Joseph serves as a type of Christ, as numerous elements connect his life to that of Christ, while the hagiographical approach highlights him as a saint whom the faithful are called to have as an example. In the third chapter, the focus is on the specifically Christian ethos of Joseph. Although he lived before the coming of Christ and His Gospel, Joseph exhibits an evangelical way of life, and therefore, he is examined in the light of Christian morality, which takes the person and teachings of Jesus Christ as its model and primary criterion. The fundamental criterion, therefore, by which the ethical model of venerable Joseph is understood, can only be Christological and typological. According to the typological perspective and based on the biblical text, without excluding other possibilities for analysis and presentation, we arrive at four ethical models that describe the moral character of Joseph. In the first section, Joseph is presented as a good brother who forgives and loves his brothers who persecuted him, just as Christ did with His own people, the Jewish nation. Next, in the second section, the ethical model of Joseph's temperance prevails, as he abstains from sin in a way that corresponds to how Jesus Christ overcomes temptation in the desert. The righteous man of the Old Testament, therefore, remains spiritually free, even amidst slavery, resists the temptations he faces, is able to discern good from evil, and cultivates virtuous character. In the third section, Joseph is portrayed as suffering unjustly, a characteristic feature of the crucified Christ, as described by the prophet Isaiah (Isa. 52, 13‒53, 12). He becomes an example to be imitated, as he combats the injustice he experiences with faith and trust in God, patience, and by choosing to forgive those who wronged him. The fourth and final section emphasizes the moral character of Joseph as a model of obedience, positioning him between the disobedience of the first Adam and the absolute and perfect obedience of the Lord Jesus Christ to His Heavenly Father. He demonstrates humility and gratitude for the blessings he is granted, understanding the authority he receives in Egypt as an opportunity for obedience to God and service to His will. Taking into account all the above, we conclude that the virtues of Joseph find their fullness in the personality of Christ. This fact serves to demonstrate the inherently Christocentric nature of Christian ethics. As understood in Christian tradition virtue does not possess absolute value in itself, independently of God, but derives its ultimate worth and timelessness from its relationship with Christ.

Στην εργασία αυτή μελετάται η προσωπικότητα του Ιωσήφ του Παγκάλου ως ηθικού προτύπου από άποψη Χριστιανικής Ηθικής. Ως γνωστό, η Ιστορία του Ιωσήφ, με την οποία ολοκληρώνεται το βιβλίο της Γένεσης, βρίθει ηθικών και διδακτικών εννοιών και περιεχομένου. Ο πατριάρχης Ιωσήφ, γιος του Ιακώβ, ως δίκαιος της Παλαιάς Διαθήκης επιδρά στην εκκλησιαστική παράδοση (πατερική και υμνολογική) ως ηθικό πρότυπο και επονομάζεται με έναν προπαντός ηθικό χαρακτηρισμό ‒ Πάγκαλος. Ταυτοχρόνως, μνημονεύεται στην αρχή του λειτουργικού εορτασμού του Αγίου Πάθους του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ως προτύπωσή Του, λόγω των ποικίλλων ομοιοτήτων των βίων τους. Αυτές οι δυο απεικονίσεις, η ηθική και η τυπολογική, παρότρυναν τον συγγραφέας να αναρωτηθεί περί της ηθικής φυσιογνωμίας και του ηθικού προτύπου του πατριάρχη Ιωσήφ στην ορθόδοξη παράδοση. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας επιχειρεί να μελετήσει και παρουσιάσει όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία αξιοποίησε και πρόβαλλε η Εκκλησία από όλη την Ιστορία του Ιωσήφ ως αξιέπαινο και ωφέλιμο για την πνευματική ζωή των πιστών. Στην εισαγωγική ενότητα εκτίθενται κάποια βασικά στοιχεία για την Ιστορία του Ιωσήφ και για την έννοια και αξία του ηθικού προτύπου στη χριστιανική ηθική. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται, λοιπόν, να παρουσιαστεί η ηθική φυσιογνωμία του πατριάρχη Ιωσήφ σύμφωνα με το βιβλικό κείμενο. Στην Ιστορία του Ιωσήφ, μέσα από τις προσωπικές σχέσεις του Πατριάρχη με τους άλλους χαρακτήρες, διαγράφονται τρεις κύριες διαστάσεις: η οικογενειακή, η κοινωνική και η θεολογική. Έχοντας αυτές ως ερμηνευτικό κριτήριο, ο συγγραφέας προχωρά στην ανάλυση του βιβλικού κειμένου. Έτσι, στην πρώτη ενότητα εντοπίζονται οι κύριοι ηθικοί προβληματισμοί που αφορούν στις οικογενειακές και αδελφικές σχέσεις, οι σχέσεις με τους αλλο¬εθνείς και φυσικά η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Ο οικογενειακός προβληματισμός στη Διήγηση διακατέχεται από τις προστριβές των αδελφικών σχέσεων, ο κοινωνικός προβληματισμός σκιαγραφεί τη ζωή ενός Εβραίου στην αλλοδαπή, ενώ ο θεολογικός προβληματισμός προκρίνει την παρουσία του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία και την καθοδήγησή της από Αυτόν. Στη δεύτερη ενότητα εξαίρεται το ήθος του Ιωσήφ και μελετώνται τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του Πατριάρχη σύμφωνα με τη βιβλική διήγηση, όπως αναδεικνύονται μέσα από τις δια¬προ¬σωπικές του σχέσεις. Ενδεικτικά, από οικογενειακή άποψη ο Ιωσήφ παρουσιάζεται ως στοργικός υιός και καλός αδελφός, από κοινωνική άποψη ως έμπιστος δούλος, χαρισματούχος ονειροκρίτης, ηθικά ακέραιος χαρακτήρας και ικανός άρχοντας, ενώ από θεολογική άποψη ως θεοσεβής και ευνοούμενος της θείας πρόνοιας άνθρωπος. Στην τελευταία ενότητα, αξιολογώντας τη μορφή του πατριάρχη υπό το πρίσμα της παλαιο¬διαθηκικής ηθικής, διαπιστώνεται ότι ο Ιωσήφ προβάλλεται ως παράδειγμα δικαίου και σοφού άνδρα, και ως μια ηρωική μορφή της εβραϊκής διασποράς, δηλαδή ως πρόσωπο που διαδραματίζει έναν αναμφίβολα σημαντικό ρόλο στην ιστορία του λαού του Ισραήλ. Στο δεύτερο κεφάλαιο μελετάται η πρόσληψη της προσωπικότητας και του ήθους του πατριάρχη Ιωσήφ από την εκκλησιαστική παράδοση, συμπεριλαμβανομένης της βιβλικής, ελληνοϊουδαϊκής και πατερικής γραμματείας. Επιχειρείται να κατα¬γραφθούν και παρουσιασθούν τα κυριότερα κείμενα που ανα¬φέρονται στον πάγκαλο Ιωσήφ. Έτσι, στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται η πρόσληψη της Διήγησης του Ιωσήφ σε βιβλία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, δηλαδή οι βιβλικές αναφορές εκτός της Γένεσης, με σκοπό να διαπιστωθεί τόσο η σημασία που δίνεται στο πρόσωπο και τον βίο του από την Αγία Γραφή όσο και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του χαρακτήρα του που προβάλλονται από τους ιερούς συγγραφείς. Η δεύτερη ενότητα απασχολείται με την πρόσληψη της μορφής του Ιωσήφ σε ελληνοϊουδαϊκά και απόκρυφα έργα. Εκεί δίνεται έμφαση στην πολιτική ικανότητά του (στον Φίλωνα), και απαριθμούνται πρωτίστως οι αρετές του, ενδεικτικά, εκείνες της σωφροσύνης, της υπομονής, της μακροθυμίας, και της αδελφικής αγάπης (στα απόκρυφα). Στην τρίτη ενότητα, καταγράφονται και παρουσιάζονται οι σημαντικότερες αναφορές των Πατέρων της Εκκλησίας και των εκκλησιαστικών συγγραφέων για τον Ιωσήφ, ενώ ξεχωριστή μνεία γίνεται στην πρόσληψή του στα υμνογραφικά κείμενα της Εκκλησίας. Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα παρουσιάζεται συνοπτικά η πρόσληψη του πατριάρχη στην εκκλησιαστική παράδοση και διακρίνονται η ηθική, η τυπολογική και η αγιολογική προσέγγιση της μορφής του. Σύμφωνα με την ηθική, ο Ιωσήφ διακρίνεται ως πάγκαλος και προβάλλεται ως ηθικό πρότυπο. Σύμφωνα με την τυπολογική, ο Ιωσήφ αποτελεί προτύπωση του Χριστού, καθώς πλήθος στοιχείων συνδέουν τον βίο του με αυτόν του Χριστού, ενώ η αγιολογική τον αναδεικνύει ως άγιο, τον οποίον καλούνται οι πιστοί να μιμηθούν. Στο τρίτο κεφάλαιο, γίνεται λόγος για το χριστιανικό ήθος του Ιωσήφ. Παρόλο που έζησε πριν από την έλευση του Χριστού και του Ευαγγελίου του, ο Ιωσήφ επιδεικνύει ευαγγελικό ήθος, γι’ αυτό και εξετάζεται υπό το φως της χριστιανικής ηθικής, η οποία φέρει ως πρότυπο και κύριο γνώμονά της το πρόσωπο και τη διδασκαλία του Ιησού Χριστού. Το βασικό κριτήριο, λοιπόν, με βάση το οποίο κατανοείται το ηθικό πρότυπο του παγκάλου Ιωσήφ δεν μπορεί παρά να είναι χριστολογικό και τυπολογικό. Σύμφωνα με την τυπολογική προοπτική και βάσει του βιβλικού κειμένου, δίχως να αποκλεισθούν και άλλες δυνατότητες ανάλυσης και παρουσίασης, ο συγγραφέας καταλήγει σε τέσσερα ηθικά πρότυπα που αντιστοιχούν την ηθική μορφή του Ιωσήφ. Κατ’ αρχήν, στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται ο Ιωσήφ ως καλός αδελφός που συγχωρεί και αγαπά τους διώκτες αδελφούς του, όπως ακριβώς έπραξε ο Χριστός με τον όμαιμό του, κατά την ανθρωπότητα, ιουδαϊκό λαό. Κατόπιν, στη δεύτερη ενότητα, επικρατεί το ηθικό πρότυπο του σώφρονος Ιωσήφ, ο οποίος αποφεύγει την αμαρτία, αντιστοίχως με τον Χριστό στην έρημο. Ο δίκαιος της Παλαιάς Διαθήκης, λοιπόν, παραμένει πνευματικά ελεύθερος, ακόμα και στη δουλεία, αντιστέκεται στους πειρασμούς που αντιμετωπίζει, δύναται να διακρίνει το καλό και το κακό και καλλιεργεί το ενάρετο ήθος. Στην τρίτη ενότητα, ο Ιωσήφ παρουσιάζεται ως αδίκως πάσχων, χαρακτηριστικό γνώρισμα του σταυρωμένου Χριστού, το οποίο περιγράφεται ακόμη στον προφήτη Ησαΐα. Καθίσταται παράδειγμα προς μίμηση, καθότι καταπολεμά την αδικία που υφίσταται με πίστη και εμπιστοσύνη στον Θεό, με ανεξικακία και επιλέγει τη συγχώρεση των αδικούντων. Η τέταρτη και τελευταία ενότητα μονοπωλεί την ηθική πτυχή του Ιωσήφ ως προτύπου υπακοής, ενώ τοποθετείται στο μεταίχμιο της παρακοής του πρωτοπτώτου Αδάμ και της απόλυτης υπακοής του Κυρίου Ιησού Χριστού προς τον ουράνιο Πατέρα Του. Αποδεικνύεται ταπεινός και ευγνώμων για τα αγαθά τα οποία αξιώθηκε και αντιλαμβάνεται την εξουσία που έλαβε ως ευκαιρία υπακοής στο Θεό και διακονίας του θελήματός Του. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι οι αρετές του Ιωσήφ βρίσκουν την πληρότητά τους στην προσωπικότητα του Χριστού, γεγονός που συνηγορεί στον ανέκαθεν χριστοκεντρικό χαρακτήρα της χριστιανικής ηθικής. Η αρετή αυτή καθ’ αυτήν δεν φέρει αυτοτελώς την αξία της, παρά αντλεί την απόλυτη αξία και τη διαχρονικότητά της μέσα από τη σχέση της με τον Θεό.