Ψυχοκοινωνική και σχολική ανθεκτικότητα και θυματοποίηση παιδιών σχολικής ηλικίας: μια συγκριτική μελέτη σε παιδιά των τριών τελευταίων τάξεων του δημοτικού με και χωρίς εκπαιδευτικές ανάγκες

Abstract

This research focused on exploring the complex interaction between perceived relationship quality (with both parents) through perceptions of Acceptance/Rejection of teacher and best friend, self-concept and the feeling of loneliness and social dissatisfaction and bullying between pupils with or without special educational needs (SEN). The survey participants were 660 students, who attend the fourth, fifth and sixth grade of Greek elementary schools in Greece, with 112 of them facing SEN, diagnosed/screened difficulties. Additionally, the instruments used for the date collection were a) Peer Experiences Questionnaire-PEQ (Vernberg, et al., 1999), b) Loneliness and Social Dissatisfaction Scale) (Galanaki & Kalantzi-Azzizi, 1999· Τσαλίκας, et al., 2002) c) Parental Acceptance- Rejection Questionnaire Child Version (Child PARQ) (Rohner & Khaleque, 2005), d) Teacher Acceptance- Rejection Questionnaire Child Version (Child TARQ) (Rohner, 2005), e) Intimate Peer Acceptance- Rejection/ Control Questionnaire (Child IPARQ) (Rohner, 2005a), f) ΠΑΤΕΜ ΙΙ-Πώς Αντιλαμβάνομαι Τον Εαυτό Μου’’ (Μακρή-Μπότσαρη, 2001) Self-Perception Profile for Children (Harter, 1985).Statistical analyses were conducted by using the Statistical Package for Social Sciences (SPSS, V. 22.0) and were applied in two conditions: the SEN group (including students attending inclusion class and students with diagnosed/screened difficulties) and the group without SEN. Multiple Regression Exploratory Analysis provided eight models for predicting Bullying. Confirmatory Factor Analysis (CFA) and Path Analysis verified the factor structure of the observed variables in those proposed models and three models for students with and without SEN were finally examined, with paternal and maternal Acceptance/Rejection (PARQ father and mother) as exogenous variables and endogenous variables each of the Resiliency, Teacher Acceptance/Rejection (TARQ), Best Friend Acceptance/Rejection Questionnaire (BFARQ), loneliness/ social dissatisfaction, self-concept and Bullying (Peer Experiences Questionnaire – PEQ). The results from the data analysis showed a statistically significant impact of the perceived relationship quality with the father that in most cases appeared as very important in students Bullying affect and especially for students with SEN. Moreover, the perceived relationship quality with the mother, and especially the positive perceived relationship quality with the mother in most cases appeared as very important in students Bullying affect and especially for students with SEN. Additionally, it is very important for the preadolescents and adolescents to have positive experiences with their best friends and their teachers to avoid Bullying. Students with and without SEN seems to have the same relationship with their teachers and friends as with their fathers. For preadolescents and adolescents with SEN it is very important the accepted perception from their parents, teachers and best friend in order to avoid bullying. Moreover, comparisons were made between children with and without special educational needs in order to identify similarities and differences between these two groups on the self-concept/self-esteem, loneliness/social dissatisfaction variables. The findings showed a statistically significant negative correlation between self-concept with loneliness and social dissatisfaction. More specifically, for students with and without SEN were found thee (3) path associated with Bullying a) rejective perception of the relationship with the father were directly linked to Bullying, as the perceived maternal rejection. The role of the teacher and best friend is very important for students with and without SEN to avoid Bulling. Negatively perceived experiences at home with parents encouraging preadolescents’ high levels of bullying. Students with and without SEN try to have similar relationships with their teachers and other students as with their father. Finally, the results of this research underline the need to enrich prevention and intervention programs about bullying which will focus on the Resiliency of children, emphasizing paternity, the existence of a strong social network and the important role of the teacher for pupils with and without SEN.

Η παρούσα εργασία εστιάζει στη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ των παραγόντων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ψυχικής ανθεκτικότητας, για την αποφυγή εμπλοκής σε περιστατικά εκφοβισμού/θυματοποίησης, ατόμων με και χωρίς ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (ΕΕΑ). Μελετάται η εμπλοκή μιας σειράς ψυχοκοινωνικών ατομικών χαρακτηριστικών, σχέσεων με γονείς, φίλους, δασκάλους και την εμπλοκή στον εκφοβισμό/θυματοποίηση παιδιών με και χωρίς ΕΕΑ. Ειδικότερα μελετάει τις περίπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ της εκλαμβανόμενης ποιότητας των σχέσεων με τον πατέρα, τη μητέρας, τον εκπαιδευτικό και τον καλύτερο φίλο, της αντίληψης του εαυτού, της μοναξιάς /κοινωνικής δυσαρέσκειας και του εκφοβισμού/θυματοποίησης σε παιδιά και προεφήβους, με και χωρίς ΕΕΑ. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ήταν συνολικά 660 μαθητές, από τους οποίους οι 112 ήταν μαθητές διαγνωσμένοι με ΕΕΑ. Πρόκειται για Πανελλήνια Έρευνα σε μαθητές που φοιτούσαν στην Δ’ , Ε΄ και Στ’ τάξη του Δημοτικού Σχολείου. Για τη διεξαγωγή της έρευνας χορηγήθηκε «η Κλίμακα Βιωμάτων με τους συνομήλικους-Peer Experiences Questionnaire-PEQ» (των Vernberg, Jacobs, & Hershberger, 1999, μετάφραση/προσαρμογή Giovazolias et al. 2010), «η Κλίμακα Μοναξιάς και Έλλειψης Ψυχοκοινωνικής Ικανοποίησης- Loneliness and Social Dissatisfaction Scale» η οποία έχει προσαρμοστεί στην ελληνική πραγματικότητα από την Ε. Γαλανάκη (Galanaki & Kalantzi-Azzizi, 1999· Τσαλίκας, et al., 2002). Ακόμα, αξιοποιήθηκε «η Κλίμακα Γονική Αποδοχή- Απόρριψη- Parental Acceptance- Rejection Questionnaire Child Version (Child PARQ)» (Rohner & Khaleque, 2005) που έχει σταθμιστεί στην ελληνική πραγματικότητα από τους Γιοβαζολιά και Τσαούση (Tsaousis, et al., 2012), «η Κλίμακα Αποδοχή- Απόρριψη Δασκάλου- Teacher Acceptance- Rejection Questionnaire Child Version (Child TARQ)» (Rohner, 2005), «η Κλίμακα Αποδοχή-Απόρριψη του καλύτερου/ης φίλου/ης- Intimate Peer Acceptance- Rejection/ Control Questionnaire (Child IPARQ)» (Rohner, 2005a), το Ερωτηματολόγιο «ΠΑΤΕΜ ΙΙ-Πώς Αντιλαμβάνομαι Τον Εαυτό Μου» (Μακρή-Μπότσαρη, 2001), το οποίο αποτελεί την ελληνική έκδοση του ερωτηματολογίου «Self-Perception Profile for Children» (Harter, 1985). Η στατιστική ανάλυση έγινε με τη χρήση του Στατιστικού Πακέτου για τις Κοινωνικές Επιστήμες, Statistical Package for Social Sciences (SPSS, V.22.0) και χορηγήθηκε σε δύο ομάδες μαθητών, στην ομάδα μαθητών με ΕΕΑ (μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, οι οποίοι λαμβάνουν στήριξη μέσα στο γενικό σχολείο) και στην ομάδα μαθητών χωρίς ΕΕΑ. Η Διερευνητική Ανάλυση Πολλαπλής Παλινδρόμησης (Multiple Regression Exploratory Analyses) έδειξαν δώδεκα μοντέλα για την πρόβλεψη του εκφοβισμού/θυματοποίησης. Η Επιβεβαιωτική Παραγοντική Ανάλυση (Confirmatory Factor Analysis -CFA) και η Ανάλυση Διαδρομών (Path Analysis) επαλήθευσαν τη δομή των μεταβλητών στα προτεινόμενα μοντέλα και τελικά ελέγχθηκαν τρία μοντέλα διαδρομών για παιδιά με και χωρίς ΕΕΑ, με την Αποδοχή/Απόρριψη του πατέρα και της μητέρας ως εξωγενείς μεταβλητές (PARQ) και ενδογενείς μεταβλητές που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της Ανθεκτικότητας, όπως η Αντίληψη του Εαυτού (ΠΑΤΕΜ), Μοναξιά/Κοινωνική Δυσαρέσκεια (Loneliness and Social Dissatisfaction Scale), Αποδοχή/απόρριψη του εκπαιδευτικού (ΤARQ) και Εκφοβισμός/Θυματοποίηση (PEQ). Τα αποτελέσματα επισημαίνουν την επιρροή της εκλαμβανόμενης ποιότητας της σχέσης με τον πατέρα ως εξαιρετικά σημαντική για την διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων του παιδιού και την αποφυγή εμπλοκής σε περιστατικά εκφοβισμού και θυματοποίησης, τον καταλυτικό ρόλο στη βίωση της αποδοχής της μητέρας για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού, αλλά και τον κομβικό ρόλο του καλύτερου φίλου και του εκπαιδευτικού για την αποφυγή εμπλοκής σε περιστατικά εκφοβισμού/θυματοποίησης και την επανάληψη αναβίωσης της σχέσης αποδοχής/απόρριψης γονέα-παιδιού με τον εκπαιδευτικό, ειδικά για τα παιδιά με ΕΕΑ. Επιπλέον, για τα παιδιά με ΕΕΑ παρατηρείται εντονότερη σύνδεση του εκφοβισμού/ θυματοποίησης με τη βίωση της απόρριψης του πατέρα, της μητέρας, του καλύτερου φίλου και του εκπαιδευτικού, με τα υψηλά επίπεδα μοναξιάς/κοινωνικής δυσαρέσκειας και τη χαμηλή αντίληψη του εαυτού (ως προς τη σχολική ικανότητα, τις σχέσεις με τους συνομηλίκους, την αθλητική ικανότητα, τη φυσική εμφάνιση, τη διαγωγή/συμπεριφορά, την αυτοεκτίμηση). Από την ανάλυση των 3ων Pathways, παρατηρείται ότι το παιδί με και χωρίς ΕΕΑ που παραμελείται από τη μητέρα του έχει περισσότερες πιθανότητες να θυματοποιηθεί άμεσα. Ακόμα για την αποφυγή θυματοποίησης του παιδιού, είναι σημαντικό να βιώνει τη ζεστασιάς και τη στοργή και των δύο γονιών, του εκπαιδευτικού αλλά και του καλύτερού του φίλο και να αποφεύγεται η βίωση εχθρότητας/επιθετικότητας από τους γονείς και ειδικά από τον πατέρα μιας και η ενεργητική απόρριψη του πατέρα οδηγεί άμεσα στη θυματοποίηση του παιδιού. Επιπλέον, η απουσία ζεστασιάς/στοργής του πατέρα συνδέεται άμεσα με τη θυματοποίηση των παιδιών με ΕΕΑ. Ακόμα, για τα παιδιά με και χωρίς ΕΕΑ παρατηρείται να αναβιώνεται η ίδια ποιότητα σχέσης με τον καλύτερο φίλο όπως αυτή με τον πατέρα, μιας και η ποιότητα των κοινωνικών συναναστροφών του παιδιού παρατηρείται να έχει κοινά στοιχεία με τις σχέσεις του παιδιού με τον πατέρα του, όπως τις αντιλαμβάνεται πάντα το ίδιο το παιδί. Τα αποτελέσματα της έρευνας επικροτούν την ανάγκη εμπλουτισμού των εκπαιδευτικών προγραμμάτων με προγράμματα πρόληψης και παρέμβασης για τον Εκφοβισμό και τη Θυματοποίηση, τα οποία να εστιάζουν στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών, δίνοντας έμφαση στην πατρότητα, στην ύπαρξη ισχυρού κοινωνικού δικτύου και στον σημαντικό ρόλο του εκπαιδευτικού.