Η πρόσληψη των Πατέρων της Εκκλησίας στο αντιρρητικό έργο του Ευγενίου Βουλγάρεως

Abstract

Since the 11th century in the Eastern Roman Empire a group of byzantine scholars gradually emerges, which tries to restore ways of interpretation of patristic theology based on the ancient Greek philosophical dialectical reasoning. This new methodological tool for the interpretative approach of the patristic tradition is gradually becoming a criterion of interpretation in contrast to the patristic hermeneutic on the basis of the spiritual enlightenment that was valid throughout the first millennium. In the East, the methodological interventions of St. Gregory Palamas, Marcus of Ephesus, Joseph Bryennius and others stopped the interpretative tendency in question, which nevertheless had a catalytic effect on the formation of theological thought in the West. As Eugenius Voulgaris verifies and systematically enquires, the two doctrinal epistolary treatises To James of Bulgaria and To Theodore II Lascaris, attributed to Nicephorus Blemmydes (13th century), which formed the theoretical background of the Latin-minded patriarch John XI Bekkus and his circle, clearly permeated both by dialectical reasoning of a complicated rhetoric aspect, as well as by argumentation and terms foreign to the patristic tradition in the matter of the procession of the Holy Spirit. These external elements brought about misinterpretations and falsifications in the most important aspects of the Trinitarian doctrine, with the result that the interpretative interventions of the epistlolary treatises served as the theoretical and methodological framework, within which the Latin doctrine was consolidated and expanded on this issue (Filioque). Αlthough a famous teacher of philosophy of the 18th century, Eugenius Voulgaris, makes a clear distinction between secular and religious literature, as well as their respective interpretative methodology. The study and interpretation of the patristic texts presupposes its own appropriate hermeneutical tools, which is embraced and followed by the teacher of the Church, Eugenius Voulgaris. Therefore, the approach of Voulgaris interprets, preserves and demostrates the Church Fathers΄ positions based on a multitude of criteria of patristic interpretation. The study of the Church Fathers' language in the anti-heretical work of Voulgaris, makes evident the result of the interaction during the linguistic act "reading - (understanding) – text production". His continuous reading apprenticeship in the patristic texts as a starting point, in relation to his overall spiritual cultivation and understanding, allow him to penetrate the depth of the texts, recognizing and learning the terminology, hermeneutics and theology of the Fathers. The result of this process is reflected in his own theological production, in this case in his anti-heretical work, which now takes on the dimensions of hermeneutics and a patristic texts exegesis. This hermeneutical dimension generally requires great expressive precision on his part, but also an equally important linguistic perceptive ability on the part of his readers. In this way, he himself becomes a teacher of the science of Patristics and patristic texts Ηermeneutics of the Christian Orthodox dogma.

Από τον 11ο αι. και εξής στην Ρωμανία αναδεικνύεται σταδιακά μία μερίδα διανοουμένων, η οποία αποπειράται να επαναφέρει τρόπους του αρχαιοελληνικού φιλοσοφικού διαλεκτικού συλλογισμού στην ερμηνεία της πατερικής θεολογίας. Το νέο αυτό μεθοδολογικό εργαλείο για την ερμηνευτική προσέγγιση της πατερικής παράδοσης καθίσταται σταδιακά ένα κριτήριο ερμηνείας στον αντίποδα της πατερικής ερμηνευτικής επί τῃ βάσει του αγιοπνευματικού φωτισμού που ίσχυε καθ’ όλην την πρώτη χιλιετία. Στην Ανατολή, οι μεθοδολογικές παρεμβάσεις των αγ. Γρηγορίου Παλαμά, Μάρκου Εφέσου, Ιωσήφ Βρυεννίου και άλλων αναχαίτισαν το εν λόγῳ ερμηνευτικό ρεύμα, το οποίο ωστόσο επέδρασε καταλυτικά στην διαμόρφωση της θεολογικής σκέψης στην Δύση. Όπως διαπιστώνει και συστηματικά ανακρίνει ο Ευγένιος Βούλγαρης, οι δύο δογματικές επιστολικές πραγματείες Προς Ιάκωβον Βουλγαρίας και Προς Θεόδωρον Β’ Λάσκαριν, φερόμενες ως του Νικηφόρου Βλεμμύδου (13ος αι.), οι οποίες συνέστησαν το θεωρητικό υπόβαθρο του λατινόφρονος πατριάρχου Ιωάννου ΙΑ’ Βέκκου και του κύκλου του, είναι σαφώς διαποτισμένες τόσο από διαλεκτικούς συλλογισμούς ρητορικού φιλοσοφικού τύπου, όσο και από επιχειρηματολογία και όρους ξένους προς την πατερική παράδοση στο περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος ζήτημα. Τα εξωγενή αυτά στοιχεία επέφεραν παρερμηνείες και νοθείες σε σημαντικότατες πτυχές του Τριαδολογικού δόγματος, με αποτέλεσμα, οι ερμηνευτικές επεμβάσεις των εν λόγῳ επιστολικών πραγματειών να χρησιμεύσουν ως το θεωρητικό και μεθοδολογικό πλαίσιο, εντός του οποίου παγιώθηκε και διερύνθηκε η λατινική δοξασία στο περί εκπορεύσεως ζήτημα (Filioque). Ο Ευγένιος Βούλγαρης, φημισμένος διδάσκαλος φιλοσοφίας του 18ου αι., προβαίνει στην σαφή διάκριση μεταξύ της θύραθεν και της έσω γραμματείας, καθώς και ερμηνευτικής μεθοδολογίας. Η μελέτη και ερμηνεία των πατερικών κειμένων προϋποθέτει την δική της αρμόζουσα ερμηνευτική, την οποία ασπάζεται και ακολουθεί και ο διδάσκαλος της Εκκλησίας Ευγένιος Βούλγαρης. Η προσέγγιση του Βούλγαρη ερμηνεύει, διακρατεί και αποτυπώνει τις θέσεις των Πατέρων της Εκκλησίας βάσει πλήθους κριτηρίων πατερικής ερμηνευτικής. Η μελέτη της πατερικής γλώσσας στο αντιρρητικό έργο του Βούλγαρη, καθιστά εμφανές το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης κατά την γλωσσική πράξη «ανάγνωση – (κατανόηση) – γλωσσική παραγωγή». Η διαρκής αναγνωστική του μαθητεία στα πατερικά κείμενα ως σημείο εκκίνησης, σε συνάρτηση με την σύνολη πνευματική του καλλιέργεια και αντίληψη, του επιτρέπουν να επεισέρχεται στο βάθος των κειμένων, αναγνωρίζοντας και μαθητεύοντας στην ορολογία, στην ερμηνευτική και στην θεολογία των Πατέρων. Το αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής αποτυπώνεται στην δική του θεολογική παραγωγή, εν προκειμένῳ στο αντιρρητικό του έργο, το οποίο λαμβάνει πλέον διαστάσεις Ερμηνείας Πατέρων, απαιτεί δε εν γένει μεγάλη εκφραστική ακρίβεια εκ μέρους του, αλλά και εξ ίσου σημαντική γλωσσική αντιληπτική ικανότητα εκ μέρους των αναγνωστών και του ποιμνίου του. Με τον τρόπο αυτό, καθίσταται ο ίδιος διδάσκαλος της επιστήμης της Πατρολογίας και της Πατερικής Ερμηνευτικής.