Διαστάσεις, μέτρηση και εξέλιξη της γεωγραφικής απομόνωσης στην Ελλάδα

Abstract

Accessibility is a scientific field with rich research for more than half a century. It is a critical factor that shapes the forces of interaction between regions and has begun to be implemented in the assessment of transport infrastructure and development policies in general, since it plays a key role in the alleviation of spatial inequalities. In Greece, regional inequalities have been studied in detail, giving important conclusions about the current state of affairs and the changes over the years. The main issue in Greece, in terms of unequal distribution of resources and activity, is the predominance of the major urban centers and some tourist islands, in contrast to the severe development lag of rural areas, mountainous areas and small islands. Despite the significant investments in transport infrastructure, which aim to address the issue, accessibility has not been sufficiently studied as a fundamental parameter so far.This PhD thesis aids in filling this research gap, initially by measuring location-based accessibility, with the aim of quantifying geographical remoteness. The location-based approach to measure accessibility is used in several research areas, such as geography, spatial economics, and transportation. Using the Greece as a study area and state-of-the-art methods, an accessibility/remoteness index, the ARI(gr), has been developed, which is employed to measure the geographical remoteness in Greece for the first time. The results give important insights on the Greek reality and the spatial disparities regarding the geographical remoteness. The majority of the small islands has been found to be the most remote areas of Greece, followed by the mountainous regions and the larger islands. The large cities of Greece are included in the lowest category of remoteness. The rest of the mainland areas are found in the intermediate categories, with increasing remoteness as the distance from the largest urban centers increases.Additionally, a local remoteness index based on ARI(gr) has been developed, with the aim of quantifying remoteness in smaller areas and combining a wide range of human activities as the \enquote{mass} factor of the measurement. The developed index, ARI(l), provides a highly detailed analysis of geographical remoteness and introduces a new research framework for measuring accessibility, in terms of the complexity of the location-allocation of infrastructures to reduce spatial inequalities.Subsequently, we test the usability and operationalism aspects of the indices. The adjustment of the various components of the measurement leads to the creation of new accessibility maps, which can significantly help in decision making and regional planning. Remoteness is also shown to be linked to key socio-economic characteristics of an area, such as the average household income, fuel price, population age and educational level. Mainly, the increase of remoteness is accompanied by more unfavorable conditions regarding the specific socio-economic variables.Finally, the change of remoteness in Greece and the spatio-temporal dynamics of its components are examined. Remoteness is not a static feature, as it is affected by a large number of factors, such as changes in transport infrastructure and the spatial distribution of activities and their interdependence. The study shows that the transport infrastructure and the population migration in the period 1991-2011 mainly favored the large settlements and had mainly a negative impact on the mountainous and smaller settlements, contrary to the stated objectives. Furthermore, an important finding of the study is the value of the travel cost ratio (implemented in the index ARI(gr)) in the spatio-temporal analysis of the geographical remoteness, which explains the reasons of the increasing regional remoteness, despite the fact that travel cost to service centers in absolute values decreases over time for all settlements in Greece.

Η προσβασιμότητα είναι ένα επιστημονικό αντικείμενο με πλούσια έρευνα για περισσότερο από μισό αιώνα. Αποτελεί έναν κρίσιμο παράγοντα στη διαμόρφωση των δυνάμεων έλξης μεταξύ των περιοχών και έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται στην αποτίμηση των υποδομών μεταφορών, αλλά και των εν γένει αναπτυξιακών πολιτικών, καθώς έχει καθοριστικό ρόλο στις μελέτες για την εξομάλυνση των χωρικών ανισοτήτων. Στην Ελλάδα, οι περιφερειακές ανισότητες έχουν μελετηθεί διεξοδικά, δίνοντας ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την υφιστάμενη κατάσταση και εξέλιξή τους. Το κύριο πρόβλημα της χώρας, όσον αφορά στην άνιση κατανομή πόρων και δραστηριοτήτων, είναι η υπεροχή των μεγάλων αστικών κέντρων και ορισμένων τουριστικών νησιών, σε αντίθεση με τη σοβαρή αναπτυξιακή υστέρηση των αγροτικών περιοχών, των ορεινών περιοχών και των μικρών νησιών. Στη διαμόρφωση αυτής της κατάστασης, και παρά τις σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές μεταφορών, οι οποίες στοχεύουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος, δεν έχει μελετηθεί μέχρι τώρα σε ικανοποιητικό βαθμό η προσβασιμότητα ως θεμελιώδους παραμέτρου.Η διδακτορική διατριβή συμβάλει στην κάλυψη αυτού του ερευνητικού κενού, αρχικά με τη μέτρηση της προσβασιμότητας βάσει τοποθεσίας, με στόχο να ποσοτικοποιηθεί η γεωγραφική απομόνωση. Η μέτρησης της προσβασιμότητας βάσει τοποθεσίας είναι ευρέως διαδεδομένη σε πολλά ερευνητικά πεδία, όπως στη γεωγραφία, στα οικονομικά του χώρου και στις μεταφορές. Χρησιμοποιώντας ως περιοχή μελέτης τον ελληνικό χώρο και σύγχρονες μεθοδολογίες, αναπτύχθηκε ένας δείκτης προσβασιμότητας/απομόνωσης, ο \en ARI(gr)\gr , με τον οποίον μετρήθηκε για πρώτη φορά η γεωγραφική απομόνωση στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα δίνουν σημαντικά στοιχεία για την ελληνική πραγματικότητα και τις χωρικές αντιθέσεις όσον αφορά στη γεωγραφική απομόνωση. Η πλειονότητα των μικρών νησιών αποδείχθηκαν ως οι πιο απομονωμένες περιοχές της Ελλάδας, ακολουθούμενα από τις ορεινές περιοχές, αλλά και μεγαλύτερα νησιά. Οι μεγάλες πόλεις της Ελλάδας εντάσσονται στην χαμηλότερη κατηγορία απομόνωσης και στις ενδιάμεσες κατηγορίες βρίσκονται οι υπόλοιπες επαρχιακές περιοχές με την απομόνωση να αυξάνεται όσο αυξάνεται και η απόσταση από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα.Παράλληλα, αναπτύχθηκε ένας τοπικός δείκτης απομόνωσης με στόχο την ποσοτικοποίηση της απομόνωσης σε μικρότερης κλίμακας περιοχές. Με βάση τον \en ARI(gr) \gr και συνδυάζοντας ένα μεγάλο εύρος ανθρώπινων δραστηριοτήτων ως παράγοντα \enquote{μάζας} στη μέτρηση της προσβασιμότητας/απομόνωσης αναπτύχθηκε ο δείκτης \en ARI(l)\gr , ο οποίος αποδίδει μια πιο λεπτομερή εικόνα της γεωγραφικής απομόνωσης και ανοίγει ένα νέο ερευνητικό πλαίσιο για τη μέτρηση της προσβασιμότητας, με στόχο τη βελτίωση της χωροθέτησης των υποδομών για τη μείωση των χωρικών ανισοτήτων.Στη συνέχεια, ελέγχεται η λειτουργική και επιχειρησιακή πτυχή των δεικτών. Μέσω προσαρμογής των διαφόρων παραγόντων της μέτρησης (πχ. μεταβολές στο κόστος ταξιδιού από επεμβάσεις στο οδικό δίκτυο), είναι εφικτή η δημιουργία νέων χαρτών προσβασιμότητας/απομόνωσης, οι οποίοι μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στη λήψη αποφάσεων και τον περιφερειακό προγραμματισμό. Επίσης, αποδεικνύεται ότι η απομόνωση συνδέεται με βασικά κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά, όπως το μέσο εισόδημα νοικοκυριού, την τιμή των καυσίμων, την ηλικία του πληθυσμού και το μορφωτικό επίπεδο. Κατά κύριο λόγο, η αύξηση της απομόνωσης συνοδεύεται με δυσμενέστερες συνθήκες όσον αφορά στις συγκεκριμένες κοινωνικοοικονομικές μεταβλητές.Τέλος, εξετάζεται η εξέλιξη της απομόνωσης στην Ελλάδα και η χώρο-χρονική δυναμική των παραγόντων που τη συνθέτουν. Η απομόνωση δεν είναι ένα στατικό μέγεθος, αλλά επηρεάζεται από ένα πλήθος παραγόντων, όπως οι μεταβολές στις υποδομές μεταφορών και στη χωρική κατανομή των δραστηριοτήτων, αλλά και η μεταξύ τους αλληλεξάρτηση. Μέσω της παρούσας έρευνας, αποδεικνύεται ότι τα έργα στο διάστημα 1991-2011 ευνόησαν τελικά κυρίως τους μεγάλους πληθυσμιακά οικισμούς και είχαν αρνητική κατά βάση επίδραση στους ορεινούς και μικρότερους οικισμούς, σε αντίθεση με τους διακηρυγμένους στόχους. Επίσης, σημαντικό εύρημα της διατριβής, συνιστά η αξία του λόγου κόστους ταξιδιού (ο οποίος χρησιμοποιείται στον δείκτη \en ARI(gr)\gr ) στην ανάλυση της μεταβολής της γεωγραφικής απομόνωσης, το οποίο εξηγεί γιατί, ενώ το κόστος ταξιδιού προς κέντρα υπηρεσιών σε απόλυτες τιμές μειώνεται διαχρονικά για το σύνολο των οικισμών της Ελλάδας, η απομόνωση αυξάνεται.