Στωική και επικούρεια φιλοσοφία: αφετηρία της γνωσιακής νευροψυχολογίας

Abstract

The Hellenistic philosophical turn towards the human being and, concomitantly, the ethical or practical philosophy, placed at the centre of interest the psycho-mental processes, the examination of the emotional disorders and the search for means for arranging them. Stoic and Epicurean Ethics is not limited to identifying the principles governing the ethical choices but constitutes an existential path towards the transformation of personal identity. By their orientation to the practical life’s needs, they determined the cognitive principles, their construction and they defined their behaviours. Common between the Stoics and Epicureans is the belief that there exists a foundational unity between 'psyche' and body. The holistic perception of the human personality is understood as one psycho-physical and psycho-logical unit rather than a combination of psyche and body or mind and emotions, discrete and independent from each other. When comparing with modern cognitive therapy, significant parallelisms are identified which reflect the philosophical basis behind the therapeutic approaches. As in modern cognitive therapy, so in Stoicism and Epicureanism, the therapeutic access is made possible by means of reason. Epicurus’ epistles have practical value in order to get free from false beliefs. For the Stoics, passions are interconnected with beliefs and they encompass concepts due to a person’s interpretation of the impressions appearing through the senses. Therapy is a constant endeavour through the whole life aiming at the logical remodelling of cognitive and behavioural habits. The importance of studying the Hellenistic philosophy in the frame of modern cognitive sciences lies on the fact that, historically, it is the period when the concepts of consciousness and mindfulness, of introspection and of awareness of the functions of the self, commence. The seat of consciousness, which is the 'hegemonikon' for the Stoics and 'animus' for the Epicureans, captures the notion of the monistic self who actively engages as a whole in all experiences and attributes personalised mental representation to each object of experience giving the sense of privateness and internalisation. For the Epicureans, the criteria of truth are sense-perceptions, passions, preconceptions, and the ‘representational projections of thought’. For the Stoics, it is the 'kataleptic impression'. It is the sense-perception though from which the information from the outside world begins its path. The stoic 'phantasia', as a representational function, is the starting mechanism of cognitive functions. The development of reason commences with the preconceptions, which may be innate, i.e. reside in the human cognitive architecture, but they are raised naturally and they are not active before the impression of senses; they are natural logical constituents whose function is to interpret the input from the senses. The cognitive perspective of the Stoic and Epicurean philosophical stances substantiate neuroscience as the study of causal relationships between brain function and behaviour.

Η στροφή της Ελληνιστικής φιλοσοφικής σκέψης προς τον άνθρωπο και, συνακόλουθα, την ηθική ή πρακτική φιλοσοφία έθεσε στο επίκεντρο τις ψυχονοητικές διεργασίες, την εξέταση των συναισθηματικών διαταραχών και την αναζήτηση τρόπων διευθέτησης αυτών. H Ηθική για τους Στωικούς και Επικούρειους φιλοσόφους δεν περιορίζεται στην αναγνώριση των αρχών που διέπουν τις ηθικές επιλογές, αλλά συνιστά ένα υπαρξιακό μονοπάτι με κατεύθυνση την μεταμόρφωση της ατομικής ταυτότητας. Με τον προσανατολισμό στην ανάγκη του πρακτικού βίου, προσδιόρισαν τις γνωσιακές αρχές, την παραγωγή τους και όρισαν τις συμπεριφορές τους. Ανάμεσα στους Στωικούς και τους Επικούρειους αναδεικνύεται η κοινή πεποίθηση σχετικά με τη θεμελιώδη ενότητα ψυχής και σώματος. Η ολιστική αντίληψη για την ανθρώπινη προσωπικότητα είναι κατανοητή ως μια ψυχοφυσική και ψυχολογική μονάδα, παρά ένα συνδυασμό ψυχής και σώματος ή νου και συναισθημάτων, διακριτών και ανεξάρτητων μεταξύ τους. Συγκρίνοντας με τη σύγχρονη γνωσιακή θεραπεία, εντοπίζονται σημαντικοί παραλληλισμοί που αποτυπώνουν τη φιλοσοφική βάση πίσω από τις θεραπευτικές προσεγγίσεις. Όπως και στη σύγχρονη γνωσιακή θεραπεία, έτσι και στον Στωικισμό και Επικουρισμό, η πρόσβαση γίνεται μόνο με έλλογα μέσα. Οι επιστολές του Επίκουρου έχουν καθημερινή αξία για την απαλλαγή από τις εσφαλμένες πεποιθήσεις. Για τους Στωικούς τα πάθη είναι αλληλένδετα με τις πεποιθήσεις και εμπεριέχουν εννοιακές κατασκευές από την ερμηνεία που κάνει ο άνθρωπος για τις εντυπώσεις που παρουσιάζονται μέσω των αισθήσεων. Η θεραπεία είναι μια προσπάθεια σε όλη της διάρκεια της ζωής του ανθρώπου με στόχο τη λογική αναδόμηση των γνωστικών και συμπεριφορικών συνηθειών. Η ξεχωριστή σημασία που έχει μελέτη της Ελληνιστικής φιλοσοφίας στο πλαίσιο της σύγχρονης γνωσιοεπιστήμης έγκειται στο ότι, ιστορικά, τότε ξεκινά η μελέτη των εννοιών της συνείδησης και ενσυνειδητότητας, της ενδοσκόπησης, της επίγνωσης των λειτουργιών του εαυτού. Η έδρα της συνείδησης, το ηγεμονικό για τους Στωικούς, η animus για τους Επικούρειους, δίνει την έννοια του μονιστικού εαυτού, που ενεργά δεσμεύεται ως σύνολο σε ολες τις εμπειρίες του ανθρώπου και αποδίδει εξατομικευμένη νοητική παράσταση σε κάθε αντικείμενο της εμπειρίας και δίνει την αίσθηση της ιδιωτικότητας ή της εσωτερίκευσης. Για τους Επικούρειους, κριτήρια αλήθειας είναι η αίσθηση, τα πάθη, οι προλήψεις και η φανταστική επιβολή της διανοίας, ενώ για τους Στωικούς είναι η καταληπτική φαντασία. Από την αίσθηση όμως, είναι που ξεκινά η διαδρομή της πληροφορίας από τον έξω κόσμο. H στωική φαντασία, ως παραστατική λειτουργία, είναι ο μηχανισμός έναρξης των γνωστικών λειτουργιών. Η ανάπτυξη της λογικής ξεκινάει με τις προλήψεις, που είναι μεν έμφυτες, ενυπάρχουν, δηλαδή, στην ανθρώπινη γνωσιακή αρχιτεκτονική, εγείρονται όμως, φυσικά από τον κόσμο, δεν είναι σε λειτουργία πριν την εντύπωση των αισθήσεων. Είναι φυσικά λογικά συστατικά, των οποίων η λειτουργία είναι να ερμηνεύουν αυτά που δέχονται οι αισθήσεις. Η γνωσιοεπιστημονική προοπτική των Στωικών και Επικούρειων φιλοσοφικών θέσεων θεμελιώνει και υποστασιοποιεί την νευροεπιστήμη ως μελέτη των αιτιωδών σχέσεων μεταξύ εγκεφαλικών λειτουργιών και συμπεριφοράς.