Ιστορικοποιώντας το βίωμα: από την ελληνική Αντίσταση στην ιστορία της: (1945-1967)

Abstract

This thesis explores the making of the first historiographical narratives on the Greek Resistance, during a long period of more than two decades. The aim is twofold: on the one hand, to discuss these different narratives, that came from the actors of the past events themselves. On the other hand, to study the ways in which the personal and collective experience produced historical discourse.With this intention, the research focuses on the agents, the means, the practices, the time, and the geography of that process, based on four axes. First, the latter should be seen as part of a broader process: that of the historisation of the Second World War in Europe within and across national borders. Second, it was not a linear process –a passing from silence to its breaking–, neither it was restricted to the political space of the Greek Left. Third, for a part of those who got involved in the Greek Resistance, their personal and collective engagement during the war was transformed to an engagement with the history of the war, a fact that effected both their personal course and the formation of the historical culture regarding the Greek 1940s. Fourth, even though the relevant production has always been closely connected with contemporary politics, it was more than a “mirror” of the political and social divisions that the 1940s created. Explicitly or implicitly, in debates on the present or future of the Greek state, or in struggles over the identity of Greek society, the war-torn history of the 1940s has been present and active in the country’s political discourse at all times since the events themselves.The main premise of this thesis is that the most significant and effective element of the making of the Greek Resistance Historiography was a constant demand for “recognition” and “restitution”, having in its epicenter the key-notions of “justice” and “historical truth”. The thesis consists of three parts. The first part attempts a mapping of the parameters that shaped the postwar European and Greek realities, with a focus on the war experience and its legacy. The second part includes four case studies, starting from different historiographical ventures that took place from the late 1950s to the mid-1960, a period in which the public discussion on the Greek Resistance peaked. The last part of the thesis returns to its main questions and reobserves them through the prism of the cases that were examined, together with new original material. The focus of this section is on the concept of National Resistance itself, as a concept “under construction” during the first postwar decades.

H διατριβή διερευνά τη συγκρότηση των πρώτων ιστοριογραφικών εγχειρημάτων για την ελληνική Αντίσταση σε μια μακρά περίοδο δύο, περίπου, δεκαετιών. Ο στόχος της είναι διττός: αφενός, να αναδείξει τα διαφορετικά αφηγήματα για το πρόσφατο παρελθόν, που συγκροτήθηκαν από τους ίδιους πρωταγωνιστές του. Αφετέρου, να μελετήσει τους τρόπους με τους οποίους το ατομικό και συλλογικό βίωμα παρήγαγε ιστορικό λόγο.Με αυτήν την πρόθεση τέθηκαν στο επίκεντρο της έρευνας τα υποκείμενα, οι πρακτικές, οι χρόνοι και η γεωγραφία αυτής της πολύπλευρης διαδικασίας∙ στην ίδια κατεύθυνση επισημαίνω τέσσερις κομβικούς άξονες που διατρέχουν τη συλλογιστική μου: πρώτον, η διαδικασία ιστορικοποίησης της ελληνικής Αντίστασης, με δεδομένη την ιδιαιτερότητα της ελληνικής περίπτωσης, δεν μπορεί να εξεταστεί μεμονωμένα, ως ένα αποκλειστικά «εθνικό» φαινόμενο· σχετίστηκε στενά σε πολλές πτυχές της με την συγκρότηση της ιστορίας των αντιστασιακών κινημάτων στην Ευρώπη. Δεύτερον, η διαδικασία αυτή δεν ήταν γραμμική, ένα πέρασμα από τη σιωπή στο σπάσιμό της, ούτε περιορίστηκε στον χώρο της Αριστεράς στην Ελλάδα. Παρά το γεγονός ότι οι έννοιες της «σιωπής» και της «λήθης» είναι κεντρικές σε αυτό το επίπεδο, πρόκειται για μια ανοιχτή και πολύπλευρη διαδικασία με επίκεντρο τη βιωμένη εμπειρία. Τρίτον, για ένα μέρος όσων ενεπλάκησαν με την ελληνική Αντίσταση στη δεκαετία του 1940, η προσωπική και συλλογική τους στράτευση στον πόλεμο μετατράπηκε, μετά το τέλος του, σε στράτευση με την ιστορία του πολέμου, γεγονός που καθόρισε τόσο την δική τους πορεία όσο και την διαμόρφωση της ελληνική ιστορικής κουλτούρας αναφορικά με τη δεκαετία του 1940. Τέταρτον, παρόλο που η Αντίσταση ως παρελθόν και οι ιστορικές αντιλήψεις γύρω από αυτήν έχουν διαχρονικά άμεση σχέση με την πολιτική, δεν ταυτίστηκαν αναγκαστικά με τις πολιτικές και κοινωνικές διαιρέσεις που δημιούργησε η δεκαετία του 1940 στην Ελλάδα ή, τουλάχιστον, δεν επικαθορίστηκαν σε απόλυτο βαθμό από αυτές. Στις πολιτικές αντιπαραθέσεις της περιόδου η διαμάχη για το πρόσφατο παρελθόν κατέλαβε μια σημαίνουσα θέση. Η διαδικασία ιστορικοποίησής του λειτούργησε ως μέσο διαμόρφωσης πολιτικών και άλλων ταυτοτήτων, ως μέσο πολιτικής και κοινωνικής νομιμοποίησης, και, σε ένα βαθμό, συνέβαλε στην αναμόχλευση, αν όχι αναδιαμόρφωση, αυτών των πολιτικών και κοινωνικών διαιρέσεων.Βασική υπόθεση εργασίας είναι ότι το σημαντικότερο και πλέον επιδραστικό στοιχείο αυτής της διαδικασίας υπήρξε ένα διαρκές αίτημα «αναγνώρισης» και «αποκατάστασης» με κεντρικές τις έννοιες της δικαιοσύνης και της ιστορικής αλήθειας. Η διατριβή αποτελείται από τρεις ενότητες. Η πρώτη ενότητα επιχειρεί μια χαρτογράφηση των δεδομένων που διαμόρφωσαν τη μεταπολεμική ευρωπαϊκή και ελληνική πραγματικότητα με κεντρικό το ζήτημα της πολεμικής εμπειρίας της δεκαετίας του 1940 και της κληρονομιάς της. Στη δεύτερη ενότητα εξετάζονται διαφορετικού είδους και προέλευσης εγχειρήματα, που ανήκουν στην περίοδο από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1960, κατά την οποία η συζήτηση γύρω από την Εθνική Αντίσταση γνώρισε την μεγαλύτερη ένταση. Η ανάλυση, ωστόσο, δεν περιορίζεται στη συγκεκριμένη περίοδο. Τα εγχειρήματα αυτά αποτελούν το έναυσμα για την περιγραφή ευρύτερων διαδικασιών, διαδρομών και κοινοτήτων μνήμης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, καθώς και την εξέταση των αφηγημάτων που διαμορφώθηκαν μέσω αυτών των διαδικασιών. Η τελευταία ενότητα της διατριβής επιστρέφει στις υποθέσεις εργασίας της και τις παρατηρεί ξανά υπό το πρίσμα των περιπτώσεων που εξετάστηκαν αλλά και νέου υλικού, με επίκεντρο την ίδια την έννοια της Εθνικής Αντίστασης, ως μια έννοια υπό κατασκευή στη διάρκεια της πρώτης μεταπολεμικής εικοσαετίας.