Αντιλήψεις και πρακτικές τελειόφοιτων νηπιαγωγών για την αναπηρία και την ενταξιακή εκπαίδευση: μια συνδυαστική ερευνητική προσέγγιση

Abstract

This research project is conducted in the context of Disability Studies and espouses the sociopolitical model of disability. It addresses the critical issue of the education of the disabled, which, in the current research context, is perceived as a fundamentally political, economic and cultural issue, apart from a pedagogical one. Based on statistics from research of European and International organizations such as the United Nations and the Organisation for Economic Co-operation and Development as well as recent study findings, it becomes evident that the deficiency of the educational system to counterbalance the social and educational exclusion of disabled students remains a problem of paramount importance despite the fact that inclusive education has been both a guiding principle and a top priority in the educational policy agendas of all countries for decades. In light of the above, the attendance of disabled students in mainstream schools and under appropriate conditions which ensure their active, equal and fair participation in the educational process is the main objective of both European and global educational policies. Pedagogical departments around the world, converging with sociopolitical trends internationally, have undertaken a series of initiatives aimed at promoting the concept of inclusive education and related issues. In specific, in the Department of Preschool Education, wherefrom the sample of this research was obtained, undergraduate courses have been introduced and successfully delivered over the past two decades focusing on disability and directed towards inclusive education. The aim of these courses is to equip University students with solid theoretical background knowledge on inclusive education, namely pedagogical approaches that have the mainstream school as their reference point and serve the principles of a democratic school in the context of 'equality for all'. The ultimate objective of these courses is to combat exclusion and discrimination experienced by disabled students with the help of future generations of teachers.In light of this practice, this research records and analyzes the dominant perceptions, views, and practices of final-year Early Childhood Education undergraduate students in relation to inclusive education and also their interpretative and conceptual approaches to disability. It is based on the premise that students as prospective teachers can decisively determine the scope for action and change, as well as the nature of the educational intervention practices. In addition to this, the research aims to obtain feedback from undergraduate students on the university curriculum of this particular department with regard to inclusive education and to identify the factors which contribute to or hinder the adoption of an inclusive approach by future educators both theoretically and practically.In order to meet its objectives, this research adopts a combined methodological approach. The main advantage of such an approach lies in the extent and depth of analysis, whilst assuring comprehensive examination of issues related to the topic under investigation. Hence in order to address the research questions, both qualitative and quantitative research tools are employed in the collection of research data. More specifically, the following research tools are used: a standard questionnaire in order to collect comparable and analyzable data with the aid of statistical data analysis methods; a semi- structured interview aiming at a thorough data investigation and analysis, and a combined content and discourse analysis of undergraduate students’ reports on differentiated educational interventions implemented during their student teaching internship.This research argues that a theoretical discourse of inclusive education is adopted by the educators who denounce exclusion and discrimination experienced by disabled students. Yet, whilst they acknowledge the significance of inclusive education, their assertions are in direct contradiction to the actual place of inclusive education in their educational practice. In other words, prospective teachers endorse diversity and claim commitment to human rights but they fail to translate them into educational practice. Therefore, the question arises as to whether future teachers have delved into issues of inclusive education before graduating in order not to simply advocate inclusive education but to actually foster it by adopting inclusive practices. A key point arising from the analysis of the findings is that undergraduate students perceive the university curriculum as a continuation of the social and political conditions. What is worth mentioning is that the prospective teachers’ perceptions are the fruit of several factors and not of their university education alone. Additionally, their personal experiences and the prevailing socio-political conditions play a crucial role in their beliefs and attitudes towards disability, thereby confirming previous research into the same field. As far as the results of this study are concerned, they could potentially inform research in the area of inclusive education and its findings could act as a springboard for feedback and evaluation of the opportunities for the promotion of inclusive education in the curricula of Departments of Early Childhood Education.

Η παρούσα μελέτη πραγματοποιείται στο πλαίσιο των Σπουδών για την Αναπηρία και αξιοποιεί θεωρητικά το κοινωνικό πολιτικό μοντέλο για την αναπηρία. Θίγει το κρίσιμο θέμα της εκπαίδευσης των αναπήρων, το οποίο, στο πλαίσιο της έρευνας, προσλαμβάνεται ως ζήτημα -εκτός από παιδαγωγικό- θεμελιωδώς πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό. Βάσει τόσο των στατιστικών δεδομένων που προέρχονται από μελέτες ευρωπαϊκών και διεθνών φορέων, όπως τα Ηνωμένα Έθνη και η Παγκόσμια Τράπεζα, όσο και των πορισμάτων από τις σύγχρονες έρευνες, προκύπτει η αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήματος να ανταποκριθεί στον αντισταθμιστικό ρόλο του ως προς τον εκπαιδευτικό και κοινωνικό αποκλεισμό των ανάπηρων μαθητών και μαθητριών. Αξιοσημείωτο και αντιφατικό στη συνθήκη αυτή είναι το γεγονός ότι το εν λόγω πρόβλημα παραμένει υπαρκτό, παρότι στις εκπαιδευτικές ατζέντες όλων των χωρών η ενταξιακή εκπαίδευση αποτελεί, επί δεκαετίες, βασική κατευθυντήρια αρχή και προτεραιότητα σε επίπεδο χάραξης εκπαιδευτικών πολιτικών. Με άξονα τα ανωτέρω, η φοίτηση των ανάπηρων μαθητών και μαθητριών στο πλαίσιο της γενικής εκπαίδευσης, και μάλιστα υπό κατάλληλες συνθήκες που εξασφαλίζουν την ενεργή, ισότιμη και δίκαιη συμμετοχή τους στην εκπαιδευτική διαδικασία, αποτελεί κεντρικό στόχο της εκπαιδευτικής πολιτικής στην Ευρώπη και παγκοσμίως. Προς την κατεύθυνση αυτή τα πανεπιστημιακά ιδρύματα τα οποία προετοιμάζουν τους/τις μελλοντικούς/ές εκπαιδευτικούς έχουν εισαγάγει στο πρόγραμμα σπουδών τους μαθήματα και διαδικασίες που στοχεύουν στην προώθηση της ιδέας της ενταξιακής εκπαίδευσης και των σχετικών με αυτή ζητημάτων. Συγκεκριμένα, στο Πανεπιστημιακό Ίδρυμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, στο οποίο στηρίχθηκε το δείγμα της παρούσας έρευνας, μαθήματα με άξονα προβληματισμού την αναπηρία και εστία ερευνητικού/θεωρητικού ενδιαφέροντος την ενταξιακή εκπαίδευση διδάσκονται τις δύο τελευταίες δεκαετίες στο πλαίσιο των προπτυχιακών σπουδών. Σκοπός των μαθημάτων αυτών είναι να εφοδιάσουν τους φοιτητές και τις φοιτήτριες του τμήματος με ένα συμπαγές θεωρητικό υπόβαθρο για την ενταξιακή εκπαίδευση, δηλαδή με παιδαγωγικές προσεγγίσεις που έχουν ως σημείο αναφοράς το γενικό σχολείο και εξυπηρετούν τις αρχές ενός δημοκρατικού σχολείου στο πλαίσιο της «ισότητας όλων». Απώτερος σκοπός είναι η καταπολέμηση του αποκλεισμού και των διακρίσεων που βιώνουν οι ανάπηροι μαθητές και οι ανάπηρες μαθήτριες με τη συμβολή των μελλοντικών γενεών εκπαιδευτικών. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, η παρούσα μελέτη καταγράφει τις κυρίαρχες αντιλήψεις, απόψεις και πρακτικές των τελειόφοιτων Νηπιαγωγών σχετικά με την ενταξιακή εκπαίδευση και την ερμηνευτική και εννοιολογική προσέγγιση της αναπηρίας, ορμώμενη από την πεποίθηση ότι ως μελλοντικοί/ές εκπαιδευτικοί μπορούν να καθορίσουν αποφασιστικά τα περιθώρια δράσης, εξέλιξης και αλλαγής των εκπαιδευτικών παρεμβάσεων που υιοθετούνται στην εκπαιδευτική πράξη. Κατ’ επέκταση και συμπληρωματικά του σκοπού αυτού, η έρευνα φιλοδοξεί: α) να αναδείξει ερευνητικά τις παραμέτρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας που συμβάλλουν ή/και παρεμποδίζουν την υιοθέτηση ενταξιακής προοπτικής στην εκπαιδευτική θεωρία και πράξη από τους μελλοντικούς παιδαγωγούς και β) να λειτουργήσει ανατροφοδοτικά σχετικά με το πρόγραμμα σπουδών στην κατεύθυνση της ενταξιακής εκπαίδευσης στα παιδαγωγικά τμήματα.Προκειμένου να επιτευχθούν οι παραπάνω σκοποί η έρευνα υιοθετεί την συνδυαστική μεθοδολογική προσέγγιση. Το βασικότερο πλεονέκτημα μιας τέτοιας προσέγγισης έγκειται στο βαθμό εμβάθυνσης και στην πολυπρισματικότητα κάλυψης των ζητημάτων που άπτονται του υπό διερεύνηση θέματος. Στο πλαίσιο του μικτού ερευνητικού σχεδιασμού και με σκοπό να καλυφθούν οι στόχοι της έρευνας αξιοποιούνται για τη συλλογή των δεδομένων της έρευνας ερευνητικά εργαλεία, τόσο από τον χώρο της ποσοτικής, όσο και από το χώρο της ποιοτικής έρευνας. Συγκεκριμένα, η έρευνα χρησιμοποιεί: α) το κατασκευασμένο ερωτηματολόγιο για τη συλλογή συγκρίσιμων και στατιστικά αναλύσιμων στοιχείων, β) τις συνεντεύξεις (δομημένη, ημιδομημένη και ομάδες εστιασμένης συζήτησης), που στοχεύουν στην εις βάθος συλλογή, διερεύνηση και ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων, και γ) τα γραπτά τεκμήρια, που περιέχουν τις διαφοροποιημένες εκπαιδευτικές παρεμβάσεις των φοιτητριών και καταγράφονται στο πλαίσιο της πρακτικής τους άσκησης, για περαιτέρω εμβάθυνση και ανάδειξη των ποιοτικών δεδομένων με έμφαση στις εκπαιδευτικές πρακτικές. Τα αποτελέσματα της έρευνας υπογραμμίζουν την υιοθέτηση θεωρητικού λόγου για την ενταξιακή εκπαίδευση, που συνηγορεί υπέρ της καταπολέμησης του αποκλεισμού και της διάκρισης που βιώνουν οι ανάπηροι μαθητές και οι ανάπηρες μαθήτριες. Ταυτόχρονα, όμως, εντοπίζεται αντίφαση ανάμεσα στην αναγνώριση της αξίας της ενταξιακής εκπαίδευσης και της θέσης της στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Οι μελλοντικοί/ές εκπαιδευτικοί εμμένουν στον διακηρυκτικό λόγο περί δικαιωμάτων και αποδοχής της διαφορετικότητας, αλλά δεν μπορούν να τον μετουσιώσουν σε εκπαιδευτική πράξη. Κατά συνέπεια, προκύπτει ο προβληματισμός κατά πόσο οι μελλοντικοί/ές εκπαιδευτικοί, ολοκληρώνοντας τις σπουδές τους, έχουν εμβαθύνει στα ζητήματα της ενταξιακής εκπαίδευσης, έτσι ώστε, όχι απλά να διακηρύττουν, αλλά να ενστερνίζονται την ένταξη και σε επίπεδο υιοθέτησης ενταξιακών πρακτικών. Κρίσιμο σημείο στην ανάλυση των συμπερασμάτων αποτελεί: α) η κατανόηση του πλαισίου σπουδών ως συνέχειας της κοινωνικής και πολιτικής συνθήκης και β) η διαπίστωση ότι οι προσλαμβάνουσες των μελλοντικών εκπαιδευτικών αποτελούν συνισταμένη πολλών παραγόντων και δεν απορρέουν μόνο από το εκπαιδευτικό περιβάλλον της φοίτησής τους. Επιπλέον, οι εμπειρίες των φοιτητών/τριών και οι επικρατούσες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση των πεποιθήσεων και στάσεών τους απέναντι στην αναπηρία, γεγονός που διαφαίνεται και από προηγούμενες έρευνες στον ελλαδικό χώρο.Όσον αφορά στα αποτελέσματα της εν λόγω μελέτης, θα μπορούσαν δυνάμει να τροφοδοτήσουν την έρευνα στο χώρο της ενταξιακής εκπαίδευσης και τα ευρήματα της να αποτελέσουν εφαλτήριο για την ανατροφοδότηση και την αξιολόγηση των προσφερόμενων ευκαιριών στην κατεύθυνση της ενταξιακής εκπαίδευσης στο πλαίσιο των σπουδών στα Παιδαγωγικά Τμήματα Προσχολικής Εκπαίδευσης.