Μέτρηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Ελλάδα: κατασκευή εθνικών δεικτών αναφοράς και προτεινόμενες δράσεις

Abstract

As per Atkinson and Messy (2012) financial literacy is “Financial literacy is a combination of awareness, knowledge, skill, attitude and behavior necessary to make sound financial decisions and ultimately achieve individual financial well-being” (OECD, 2014b; Atkinson και Messy, 2012; G20,2012 PISA). Financial literacy is a necessary skill for everyday life of people around the world. Everyday people are called up to make minor or bigger financial decisions. The financial choices that younger generations face are far more challenging than those faced by past generations (Lusardi, 2015).The financial crisis of 2007 once again highlighted the complexity and weaknesses of the global financial system. Thus, this emphasized the importance of financial knowledge and the actions needed to be taken to bust financial literacy. In our days financial knowledge is really important due to increased number of the available financial products (loans, mortgages, credit cards, credit lines) and services that are easily accessible to people. Nowadays, financial products are more complex and easily accessed due to globalization and digital technologies (Internet, FinTech etc.) (Beckett, Hewer, & Howcroft, 2000; Marcolin, & Abraham, 2006; Lusardi, 2015). However, many people are using various financial products for their basic needs (such as a mortgage for a house, insurance, retirement plan etc.) without fully understanding how these products work and therefore they acquire more financial risk.Based on these, the understanding and measurement of financial literacy especially of the youth, the future active citizens is vital in order to undertake effective actions of financial education orchestrated by the government (Roberts, Sorgman, Parkison, & Serpa, 2011; Danes, Rodriguez & Brewton, 2013; Asarta, Hill & Meszaros, 2014; Bruhn, De Souza Leão, Legovini, Marchetti, & Zia, 2013; Holzmann, Mulaj & Perotti, 2013; Danes & Haberman, 2007).Research has shown that financial education in youth has positive results in their financial knowledge and in their financial behaviors (Danes, Rodriguez & Brewton, 2013; Bruhn et al., 2013).The main aim of the present doctoral thesis under the title: “Measurement of Financial Literacy in Greece: Construction of Reference National Indexes and Proposed Actions” is to measure for first time the levels of financial literacy of senior high school students in Greece (school year 2015-20216). Thus, the main factors that affect the levels of financial literacy are thoroughly analysed. Further, based on the proposed analyses by OECD INFE (2016) the elements of financial literacy, financial knowledge, financial behavior and financial attitude are measured, creating the relevant national indexes.This research tries to fill in the gap of Greece’s absences to participate to OECD PISA measurement of financial literacy of 15-year-old students in 2012, 2015 and 2018. At the OECD PISA 2015 (OECD, 2017) measurement of financial literacy 15-year-old students from 10 OECD countries and economies (Australia, the Flemish Community of Belgium, seven provinces in Canada, Chile, Italy, the Netherlands, Poland, the Slovak Republic, Spain and the United States) and 5 partner countries and economies (Brazil, Beijing-Shanghai-Jiangsu-Guangdong [China], Lithuania, Peru and the Russian Federation) participated at the assessment. The contribution of this doctoral thesis includes the creation of a valid questionnaire approved by the Ministry of Education, Research & Religious Affairs for the measurement of financial literacy specific for the senior high school students in Greece. In details the questionnaire includes questions from the OECD survey (OECD INFE, 2016), the OECD PISA 2012 & 2015 surveys (OECD, 2014b; OECD, 2017), the S&P survey (Klapper, Lusardi & van Oudheusden, 2015) and the Jump$tart survey (Mandell, 2008a, b) that adapted to the Greek reality. Thus, the questionnaire includes new questions created by the researcher.It is worth mentioning that based on the decision numbered 41396/Δ2/09-03-16 of the Ministry of Education, Research & Religious Affairs and after the meeting of Board of the Board of Directors of the Institute for Educational Policy (Act 3/2016) the doctoral thesis’s questionnaire was approved and permission was granted to 260 high school schools across Greece to participate to the survey during the school year 2015-2016. At the survey participated 3,028 senior high school students (3rd Class of Gymnasium), of 15-year-old of age, from 94 high school across Greece. In total there is representation from all regions (13 regions) of Greece and from 38 prefectures of Greece.Furthermore, another contribution of the present doctoral thesis is the creation of national indexes of financial literacy and of the elements of financial literacy; financial knowledge, financial behavior and financial attitude for high school students in Greece.Thus, the factors that affect the levels of financial literacy were thoroughly examined. Based upon the thorough literacy investigation the multivariate analyses of "Multi Correspondence Analysis" and "Canonical Correlation Analysis" are applied for the first time on financial literacy data and this is a contribution at international level. Thus, for the first time financial literacy data for Greece was analysed by applying the “Logistic Regression” multivariate analyses. The aim of these multivariate analyses is to find the factors that affect the levels of financial literacy in Greece. Hence, for the first time the definitions and approaches of financial literacy are stated in Greek language clarifying the different approaches and stating as per researcher’s point of view the most applicable terms in Greek language, a meaningful contribution for other researchers.The conclusions of this doctoral thesis are particularly useful for teachers, governments and regulators because they can use the findings to develop financial literacy aid policies. Only through financial education can today's youth become more financial literate. As early as 2005, the OECD suggested that “financial education should start at school. People should be educated about financial matters as early as possible in their lives” (OECD, 2005).Educating youth in financial matters can have lifelong rewards, making it a positive investment for youth’s future. Educational financial programs that are suitable designed by the appropriate authorities could promote the proper use of financial tools. These educational programs will be designed based on the youth’s needs arise from the present national measurement on financial literacy. Thus, future measurements will be able to use this data as a benchmark for their research. Last, the regions and prefectures of Greece with the highest scores on financial literacy could be set as an example by the regions and prefectures of Greece with the lowest scores in order to improve their levels of financial literacy.

Σύμφωνα με τους Atkinson και Messy (2012) ως χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ορίζεται «ο συνδυασμός ετοιμότητας, γνώσης, δεξιότητας, νοοτροπίας και συμπεριφοράς που είναι απαραίτητα για τη σωστή λήψη χρηματοοικονομικών αποφάσεων με στόχο την επίτευξη ατομικής χρηματοοικονομικής ευημερίας» (OECD, 2014b; Atkinson και Messy, 2012; G20,2012 PISA). O χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αποτελεί πλέον μία απαραίτητη δεξιότητα για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο. Καθημερινά οι άνθρωποι καλούνται να λάβουν μικρότερης ή μεγαλύτερης σημασίας χρηματοοικονομικές αποφάσεις. Οι χρηματοοικονομικές αποφάσεις που καλούνται να πάρουν οι σημερινοί πολίτες και ιδιαίτερα οι νεότερες γενιές είναι πολύ πιο απαιτητικές από εκείνες που αντιμετώπιζαν οι προηγούμενες γενιές (Lusardi, 2015). Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά η Καθηγήτρια Lusardi «Όπως δεν ήταν δυνατόν στο παρελθόν κάποιος να συμβάλλει στην κοινωνία χωρίς τη στοιχειώδη ικανότητα ανάγνωσης και γραφής (αλφαβητισμό) έτσι και στη σημερινή κοινωνία δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς τις γνώσεις του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αποτελεί τη βασική δεξιότητα για τον 21ο αιώνα» (Lusardi, 2014).Οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις και ιδιαίτερα η κρίση του 2007 ανέδειξε για μία ακόμα φορά την πολυπλοκότητα αλλά και τις αδυναμίες του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Την ίδια στιγμή όμως ανεδείχθη η σημαντικότητα της χρηματοοικονομικής γνώσης και των δράσεων που πρέπει να αναληφθούν για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.Η γνώση των χρηματοοικονομικών στις μέρες μας είναι ιδιαίτερα σημαντική λόγω της αύξησης των διαθέσιμων χρηματοοικονομικών προϊόντων πόρων (σύνθετα δάνεια, πιστωτικές κάρτες, πιστωτικές γραμμές) και υπηρεσιών που είναι εύκολα προσβάσιμες σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Τα χρηματοοικονομικά προϊόντα είναι πιο σύνθετα και ευρέως διαθέσιμα χάρη στην παγκοσμιοποίηση και τις ψηφιακές τεχνολογίες (Internet, FinTech κ.ά.) (Beckett, Hewer, & Howcroft, 2000; Marcolin, & Abraham, 2006; Lusardi, 2015). Ωστόσο ένα μεγάλο μέρος των πολιτών χρησιμοποιούν για την κάλυψη των βασικών τους αναγκών όπως στέγαση, ασφάλεια ζωής, συνταξιοδοτικό πρόγραμμα κ. ά., προϊόντα που δεν μπορούν να κατανοήσουν πλήρως τη λειτουργία τους, γεγονός που αυξάνει το ρίσκο που αναλαμβάνουν για τη μελλοντική τους ευημερία. Υπό αυτές τις συνθήκες η σωστή κατανόηση του φαινομένου και η μέτρηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού ιδιαίτερα στους εφήβους, τους μελλοντικούς ενεργούς πολίτες, κρίνεται απαραίτητη για την σωστή ανάπτυξη αποτελεσματικών δράσεων υπό τη μορφή προγραμμάτων χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης από τις κυβερνητικές ρυθμιστικές αρχές (Roberts, Sorgman, Parkison, & Serpa, 2011; Danes, Rodriguez & Brewton, 2013; Asarta, Hill & Meszaros, 2014; Bruhn, De Souza Leão, Legovini, Marchetti, & Zia, 2013; Holzmann, Mulaj & Perotti, 2013; Danes & Haberman, 2007).Έρευνες έδειξαν ότι η χρηματοοικονομική εκπαίδευση στους νέους έχει θετικό αντίκτυπο τόσο στις χρηματοοικονομικές γνώσεις όσο και στη συμπεριφορά τους (Danes, Rodriguez & Brewton, 2013; Bruhn et al., 2013). Η παρούσα διδακτορική διατριβή με τίτλο «Μέτρηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού στην Ελλάδα: Κατασκευή Εθνικών Δεικτών Αναφοράς και Προτεινόμενες Δράσεις» έχει ως βασικό στόχο τη μέτρηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των μαθητών της Γ’ τάξης Γυμνασίου στην Ελλάδα (Σχολικό Έτος 2015-2016), καθώς και την ολοκληρωμένη καταγραφή και κατανόηση των σημαντικότερων παραγόντων που επηρεάζουν τα επίπεδα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Παράλληλα, έγιναν μετρήσεις της χρηματοοικονομικής γνώσης, χρηματοοικονομικής συμπεριφοράς και χρηματοοικονομικής νοοτροπίας ως ενότητες του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού βάσει της κλίμακας μέτρησης του ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) (OECD INFE, 2016). Προβληματισμένοι από την οικονομική κρίση που βιώνουμε με το καταναλωτικό μοντέλο να παραμένει το ίδιο και δεδομένου ότι έχουν καταγραφεί πλήθος παραγόντων που συντελούν στο χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό (Gerardi, Goette, & Meier, 2010) θέλαμε να μετρήσουμε για πρώτη φορά τα επίπεδα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Ελλάδα. Παράλληλα, στόχος της παρούσας διατριβής είναι η κάλυψη του κενού μέτρησης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού βάσει της προσέγγισης του ΟΟΣΑ PISA 2015 (OECD, 2017) σε 15χρονους μαθητές που συμμετείχαν από δεκαπέντε (15) χώρες (Κίνα, Βέλγιο, Καναδάς, Ρωσία, Ολλανδία, Αυστραλία, Η.Π.Α., Πολωνία, Ιταλία, Ισπανία, Λιθουανία, Σλοβακία, Χιλή, Περού και Βραζιλία) ενώ η Ελλάδα δεν συμμετείχε. Σημειώνεται πως η Ελλάδα δεν συμμετείχε και στην προηγούμενη έρευνα του ΟΟΣΑ PISA 2012 (OECD, 2015). Στη συμβολή της παρούσας διατριβής συμπεριλαμβάνεται η δημιουργία ενός αξιόπιστου εγκεκριμένου από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας & Θρησκευμάτων (ΥΠ.Π.Ε.Θ.) ερευνητικού εργαλείου (ερωτηματολογίου) μέτρησης των επιπέδων του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στους εφήβους στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα ένα σημαντικό τμήμα της παρούσας διατριβής επικεντρώνεται στη δημιουργία του ηλεκτρονικού εργαλείου μέτρησης (ερωτηματολογίου) το οποίο ήταν ένα μείγμα από τις ερωτήσεις του ΟΟΣΑ (OECD INFE, 2016), της PISA του ΟΟΣΑ 2012 & 2015 (OECD, 2014b; OECD, 2017), της έρευνας των S&P (Klapper, Lusardi & van Oudheusden, 2015) και της έρευνας Jump$tart (Mandell, 2008a,b), οι οποίες προσαρμόστηκαν στην ελληνική πραγματικότητα. Επιπρόσθετα υπήρχαν ερωτήσεις ανάπτυξης του ερευνητή. Τονίζεται ότι με βάση την υπ’ αρ. 41396/Δ2/09-03-16 απόφαση από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων (ΥΠ.Π.Ε.Θ.) και μετά από γνωμοδότηση του Δ.Σ. του Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (πράξη 3/2016) εγκρίθηκε το ερωτηματολόγιο της διατριβής και επετράπη διεξαγωγή έρευνας σε 260 γυμνάσια σχολεία σε όλη την Ελλάδα κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2015-2016. Πιο συγκεκριμένα, στην έρευνα συμμετείχαν 3.028 μαθητές της Γ’ γυμνασίου, ηλικίας 15 χρονών, από 94 σχολικές μονάδες από όλη την Ελλάδα. Συνολικά υπάρχει εκπροσώπηση από όλες τις περιφέρειες (13 περιφέρειες) της Ελλάδας, ενώ παράλληλα υπάρχει εκπροσώπηση από 38 νομούς.Επιπρόσθετα στη συμβολή της παρούσας διατριβής συγκαταλέγεται και η δημιουργία για πρώτη φορά στη χώρα μας εθνικών δεικτών αναφοράς μέτρησης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και των ενοτήτων που τον συντελούν: η χρηματοοικονομική γνώση, η χρηματοοικονομική συμπεριφορά και η χρηματοοικονομική νοοτροπία σε εφήβους στην Ελλάδα. Στη συνέχεια εξετάζεται η διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.Επιπρόσθετα, κατά την αντίληψή μου βάσει της εξονυχιστικής διαδικασίας επισκόπησης της βιβλιογραφίας, η πρωτοτυπία των πολυμεταβλητών αναλύσεων «Ανάλυσης Αντιστοιχιών» (Multi Correspondence Analysis) και «Ανάλυσης Κανονικής Συσχέτισης» (Canonical Correlation Analysis) των δεδομένων του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού της παρούσας διατριβής είναι συμβολή σε διεθνές επίπεδο. Παράλληλα, για πρώτη φορά σε Ελληνικά δεδομένα (μεταβλητές) χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού εφαρμόζεται η εξειδικευμένη μέθοδος εκτίμησης των παραγόντων που επηρεάζουν το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, ονόματι «Λογιστική Παλινδρόμηση» (Logistic Regression). Οι παραπάνω εμπειρικές αναλύσεις είχαν ως στόχο τον εντοπισμό των παραγόντων που επηρεάζουν τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Τέλος στην παρούσα διατριβή παρατίθενται για πρώτη φορά στα Ελληνικά ορισμοί, προσεγγίσεις και μέθοδοι μέτρησης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Τα συμπεράσματα της διατριβής κρίνονται ιδιαιτέρως χρήσιμα για τους εκπαιδευτικούς, τις κυβερνήσεις και τις ρυθμιστικές αρχές γιατί θα χρησιμοποιήσουν τα ευρήματα της διατριβής για να χαράξουν πολιτικές ενίσχυσης χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Μόνο μέσω της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης οι σημερινοί νέοι μπορούν να γίνουν χρηματοοικονομικά εγγράμματοι πολίτες. Ήδη από το 2005 ο ΟΟΣΑ πρότεινε πως η χρηματοοικονομική εκπαίδευση θα πρέπει να ξεκινάει στο σχολείο και οι πολίτες θα πρέπει να εκπαιδεύονται για χρηματοοικονομικά θέματα όσο το δυνατόν νωρίτερα στη ζωή τους» (OECD, 2005). Η εκπαίδευση των εφήβων πολιτών σε χρηματοοικονομικά θέματα μπορεί να έχει δια βίου ανταμοιβές, αποτελώντας θετική επένδυση για το μέλλον. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα, κατάλληλα σχεδιασμένα από κατάλληλους φορείς, θα πρέπει να προάγουν την ορθή χρήση των χρηματοοικονομικών εργαλείων. Τα προγράμματα αυτά θα σχεδιαστούν βάσει των αναγκών που προέκυψαν από την πανελλαδική μέτρηση που πραγματοποιήθηκε. Μελλοντικές μετρήσεις θα μπορούν να χρησιμοποιούν τα στοιχεία της διατριβής ως δείκτες αναφοράς. Επιπρόσθετα οι Περιφέρειες και οι Νομοί με την υψηλότερη βαθμολογία (ή τις υψηλότερες επιδόσεις) χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού θα μπορούσαν να είναι παράδειγμα προς μίμηση από τις Περιφέρειες και τους Νομούς με τη χαμηλότερη βαθμολογία (ή τις χαμηλότερες επιδόσεις).