Πλούταρχος και ρητορική: η ρητορική στα ηθικά του Πλούταρχου και η σχέση της με την ηθική, την πολιτική και την εκπαίδευση

Abstract

The present study focuses on the way rhetoric is being discussed in Plutarch‟s texts.For the purpose of this enquiry, rhetoric is defined as a system of discursive practices,whose primary function is to assist speakers in attempts to present reality in variousways enabling them to construct their own truths about things. Plutarch's attitudetowards this system is not very clear. The fact that he belongs to theAcademic/Platonic philosophic tradition could make a case for a hostile attitude.Plato's early criticism against rhetoric was still relevant at that time. However,throughout his work Plutarch never goes so far as to assume a clear-cut hostile stancetowards rhetoric; nor an admittedly favourable one. In passages, in which Plutarchlooks at rhetoric, his position is always that under certain presuppositions and inparticular fields of action rhetoric could be useful, yet not in the usual form, in whichthe sophists teach it, but in a form allowing it function in support of philosophy. This is a position requiring interpretation though. Since there is no reason tobelieve that all these differences marked by Plutarch and all these categorizationsappearing in the texts do really correspond in ontologically existing differences andsubstantive categories, and since we can always say that all these are simply the staff,which the author uses, in order to construct his own ontologies, it may be easilyassumed that the aforementioned moderate attitude towards rhetoric is not necessarilyindicative of a personal opinion but it could rather be a pose. Inevitably, then, we willhave to look at the cause of this attitude and the purpose it might serve. Existingliterature does not immediately give us such answers. The commonly held opinion isstill captive of traditional categorizations that want Plato and philosophy to be on theone side, and sophists together with rhetoric on the other. My own approach, on the contrary,does not deny that rhetoric may have an intimate place in the field of philosophy, butit takes from the beginning as a point of reference the fact that rhetoric is adifficult topic to be handled by a philosopher.The reasons for this difficulty are mainly historical and social. The factthat rhetorical education used to attract more students than the number of students thatthe philosophers were managing to attract, has occasionally led many of the latter to publicly attempt to downplay the importance of rhetoric. Plato and, later on, all of thephilosophers, who were systematically encouraging their pupils to engage in politics,used to argue that rhetoric, in its „conventional‟ form, is a useless or even dangerousthing. Plutarch is at an advanced stage in this tradition. He does not have only theteachers of rhetoric against him. The version of Platonic/Academic philosophy herepresents is also one form of philosophy among other competing forms. At that time,what could have distinguished him from the others, granting him at the same time theprestige he needed, in order to establish himself as a dominant figure within his fieldof action, would have been his commitment to a body of doctrines and opinions heldby earlier philosophers, whom he would have declared as predecessors andauthorities. This is the question of orthodoxy, whose expectation is the first andforemost limitation that would have existed for Plutarch. With respect of theseconditions and with the intention of contributing to the aforementioned scientificdiscussion, I argue in the present thesis that Plutarch‟s attitude towards rhetoricshould be examined on the basis of the following hypothesis: the aforementionedmoderate attitude is not indicative of a low evaluation but rather a consequence of thephilosopher's effort to achieve a balancing point between the professionalrestrictions, which he is susceptible to in the field of education, and a favourable view of rhetoric in the field of politics.Apart from the Introduction the present thesis is divided into two major parts.The first of these (Part 2: Menemachus and rhetoric) focuses mainly on the way inwhich rhetoric is discussed in the text of Political Precepts. By presenting animpressive density and abundance of information, this particular text constitutes themainstay of my analysis. Information collected from other texts is normally discussed incomparison and in relation to it. After a preliminary theoretical chapter defining theway in which I believe that the Political Precepts should be read (Ch. 2.1), I attemptto analyze Plutarch's attitude towards rhetoric by keeping track of the function ofthree critical oppositions. These are the opposition of teaching and persuading (Ch.2.2), the opposition of speech and character (Ch. 2.3) and, finally, the opposition ofrhetoric (seen as a means to legitimize power through speech) and euergetism (Ch.2.3). The second part of the study (Part 3: Plutarch and the sophists) constitutes anattempt to put Plutarch's notorious criticism against the sophists on a different basisby admitting first the existence of a common ground for philosophers and sophistswithin the field of the higher education. Final pages offer the concluding remarks(Part 4: Conclusion). An Appendix (Part 5) is added, in which there is a list ofabbreviations for the titles of Plutarch's texts in Greek.

Η εργασία εξετάζει τον τρόπο, με τον οποίον στα κείμενα του Πλούταρχου, και ιδιαίτερα στην ομάδα των λεγομένων Ηθικών, εκφράζεται η στάση του φιλοσόφου απέναντι στη ρητορική. Στο πλαίσιο αυτό η ρητορική εννοείται ως ένα σύστημα συγκεκριμένων τεχνικών του λόγου, με τις οποίες ένας ομιλητής μπορεί να παρουσιάζει την πραγματικότητα έτσι, ώστε να του επιτρέπεται να κατασκευάσει πάνω σε αυτήν τις δικές του καινούργιες αλήθειες για τα πράγματα. Διαβάζοντας τα κείμενα του Πλούταρχου, παρατηρείται ότι η στάση του απέναντι στο συγκεκριμένο αντικείμενο δεν είναι απολύτως σαφής. Το γεγονός ότι ο Πλούταρχος εκπροσωπεί την παράδοση της ακαδημαϊκής/πλατωνικής φιλοσοφίας θα μπορούσε να δικαιολογήσει μια εχθρική στάση απέναντι στη ρητορική. Η πρώιμη αρνητική κριτική του Πλάτωνα ήταν τότε ακόμη επίκαιρη. Όμως, ο Πλούταρχος πουθενά στο έργο του δεν φαίνεται να παίρνει μια εχθρική στάση απέναντι στη ρητορική. Ούτε, από την άλλη πλευρά, φαίνεται να παίρνει και μια ξεκάθαρα θετική στάση. Στα χωρία, στα οποία συζητείται η ρητορική, η θέση του γενικά είναι ότι κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και σε συγκεκριμένα πεδία η ρητορική μπορεί να έχει κάποια χρησιμότητα, όμως όχι με τη μορφή που τη μεταχειρίζονται και τη διδάσκουν οι σοφιστές, αλλά μέσω μιας άλλης μορφής που της επιτρέπει να λειτουργεί επικουρικά προς τη φιλοσοφία. Αυτή, όμως, οπωσδήποτε είναι μια στάση που χρειάζεται ερμηνεία. Από τη στιγμή που δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος να πιστέψει κανείς ότι οι διαφορές, που εντοπίζει ένας συγγραφέας στα κείμενά του, και οι κατηγοριοποιήσεις, στις οποίες προβαίνει, ανταποκρίνονται όντως σε διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα και υπαρκτές κατηγορίες, και ότι όλα αυτά δεν είναι απλά τα υλικά με τα οποία ο ίδιος ο συγγραφέας κατασκευάζει τις δικές του οντολογίες, αντιλαμβάνεται κανείς πως πάνω σε αυτή τη βάση και η μετριοπαθής στάση του Πλούταρχου απέναντι στη ρητορική δεν μπορεί να γίνει αμέσως δεκτή ως αλήθεια ή ως μια προσωπική άποψη. Πρέπει κανείς να αναζητήσει τις αιτίες και τις σκοπιμότητες που η στάση αυτή ενδεχομένως εξυπηρετεί. Η έρευνα στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα δεν δίνει αμέσως αυτές τις απαντήσεις, κυρίως γιατί σε μεγάλο βαθμό βρίσκεται ακόμη δέσμια των παραδοσιακών κατηγοριοποιήσεων, οι οποίες θέλουν τον Πλάτωνα και τη φιλοσοφία να βρίσκονται από τη μια μεριά και τους σοφιστές με τη ρητορική από την άλλη. Αντίθετα, στη δική μου προσέγγιση δεν αμφισβητείται εκ των προτέρων το ότι η ρητορική μπορεί να έχει μια οικεία θέση στον χώρο της φιλοσοφίας. Τίθεται, όμως, ευθύς εξαρχής ως σημείο αναφοράς η συνειδητοποίηση πως η ρητορική είναι ένα δύσκολο θέμα, για να το χειριστεί στον δημόσιο λόγο του ένας φιλόσοφος.Οι λόγοι αυτής της δυσκολίας είναι κυρίως ιστορικοί και κοινωνικοί. Το γεγονός ότι η ρητορική εκπαίδευση στην αρχαιότητα κανονικά προσείλκυε περισσότερους μαθητές από εκείνους που κατάφερναν να προσελκύσουν οι φιλόσοφοι έχει αναγκάσει σε αρκετές περιόδους πολλούς από τους τελευταίους να επιχειρήσουν να υποβαθμίσουν δημοσίως τη σημασία της ρητορικής και τον ρόλο της στην κοινωνία. Ο Πλάτωνας και αργότερα οι περισσότεροι από τους φιλοσόφους που συστηματικά ενθάρρυναν την ενασχόληση των μαθητών τους με την πολιτική συνήθιζαν να υποστηρίζουν ότι η ρητορική, στη «συμβατική» της εκδοχή, είναι ένα πράγμα άχρηστο ή και επικίνδυνο τόσο για τους ίδιους τους ρήτορες όσο και για τις πόλεις τους. Ο Πλούταρχος βρίσκεται σε ένα προχωρημένο στάδιο αυτής της παράδοσης, και αυτό σημαίνει ότι δεν έχει μόνο τους δασκάλους της ρητορικής απέναντί του. Η ακαδημαϊκή/πλατωνική φιλοσοφία, με την οποία ο ίδιος συντάσσεται, βρίσκεται και αυτή απέναντι σε άλλες ανταγωνιστικές μορφές φιλοσοφίας. Όπως επισημαίνεται τα τελευταία χρόνια ολοένα και πιο συχνά στην έρευνα, στα δεδομένα της εποχής εκείνης ό,τι μπορούσε να δώσει κύρος σε ένα τέτοιο αντικείμενο και να το διακρίνει από άλλα ανταγωνιστικά ήταν η δυνατότητα προσκόλλησης σε ένα σύνολο θέσεων παλιότερων φιλοσόφων, οι οποίοι για αυτόν τον σκοπό κατασκευάζονταν ως αυθεντίες στον συγκεκριμένο τομέα. Πρόκειται για το ζήτημα της ορθοδοξίας, της οποίας η απαίτηση πρέπει να ήταν ο πρώτος και κύριος περιορισμός που θα υφίστατο ο Πλούταρχος στον δημόσιο λόγο του. Με δεδομένες αυτές τις συνθήκες και με την πρόθεση της συνεισφοράς στην παραπάνω επιστημονική συζήτηση η στάση του Πλούταρχου απέναντι στη ρητορική εξετάζεται στο πλαίσιο της εργασίας μου στη βάση της ακόλουθης υπόθεσης: η μετριοπαθής στάση που διαφαίνεται στα κείμενα του φιλοσόφου θεωρείται ότι δεν είναι ενδεικτική μιας χαμηλής εκτίμησης, αλλά συνέπεια της προσπάθειάς του να βρει στο δημόσιο λόγο του ένα σημείο ισορροπίας ανάμεσα σε περιορισμούς, που ο ίδιος ως ένας ακόμη φιλοσοφικός δάσκαλος υφίσταται στο πεδίο της εκπαίδευσης, και σε μια ευνοϊκή θεώρηση της ρητορικής στο πεδίο όπου αυτή κατ’ εξοχήν εμφανίζεται, δηλαδή στο πεδίο της πολιτικής.Μετά την Εισαγωγή η εργασία διαιρείται σε δύο μεγάλα μέρη. Στο πρώτο μέρος («ο Μενέμαχος και η ρητορική») παρουσιάζεται ο τρόπος, με τον οποίον συζητείται το θέμα της ρητορικής στα Πολιτικά παραγγέλματα. Το συγκεκριμένο κείμενο αποτελεί και τον κύριο άξονα της ανάλυσής μου, καθώς παρουσιάζει εντυπωσιακή πυκνότητα και πληρότητα πληροφοριών. Οι πληροφορίες από τα άλλα κείμενα των Ηθικών, καθώς και από τους Βίους του Πλούταρχου, συζητούνται σε αντιπαραβολή και αναφορικά με αυτόν τον άξονα. Έτσι, λοιπόν, αμέσως μετά από ένα σύντομο θεωρητικού χαρακτήρα κεφάλαιο, στο οποίο προσδιορίζω τον τρόπο, με τον οποίον πιστεύω ότι πρέπει να διαβάζονται τα Πολιτικά παραγγέλματα (κεφ. 2.1), αναλύω τη στάση του Πλούταρχου απέναντι στη ρητορική σε τρία επί μέρους κεφάλαια και μέσα από την παρακολούθηση της λειτουργίας τριών κρίσιμων αντιθέσεων. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής («ο Πλούταρχος και οι σοφιστές») δοκιμάζεται η τοποθέτηση της κριτικής που ασκεί ο φιλόσοφος κατά των σοφιστών σε μια διαφορετική βάση, η οποία δεν προϋποθέτει την απόλυτη διάκριση της φιλοσοφίας από τη ρητορική. Η εργασία κλείνει με γενικά συμπεράσματα. Στο τέλος υπάρχει ένα παράρτημα, το οποίο περιλαμβάνει μια λίστα με τις συντομογραφίες όλων των τίτλων κειμένων του Πλούταρχου στα ελληνικά.