Η παρουσία του νεοπλατωνικού Πρόκλου στην Παράφραση του Γεωργίου Παχυμέρη στο Περί θείων ονομάτων του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου

Abstract

In this doctoral thesis, in which our main text is George Pachymeres’ Paraphrase of Dionysius the Areopagite’s De divinis nominibus, we attempt to find how Philosophy of the Late Antiquity and Theology of the Eastern Christianity, as it is established during the Palaiologian Renaissance, are well combined. This a research field that, since it is structured by various theories and themes, brings to the light lots of specific questions and points out all the time both the similarities and the differences. Our aspects are mainly two, which clearly are of great historical interest as well: a) the relation between theology and philosophy in Byzantium and b) the presence of the Platonic, Aristotelian and, mainly Neoplatonic theories of Proclus in Pachymeres’ text, who is one of the few Byzantine writers that use all the concepts of the ancient Greek philosophy. The research parameter we mainly are interested in is the reading or the usage of the concepts from G. Pachymeres. In other words, we are researching the extent to which Greek concepts keep their original meaning or submit to the goals set by the ideological, in the broad sense of the word, system in which they are now included. Regarding G. Pachymeres, our choice is based on the fact that he is not a simple commentator of Dionysius, but an eclectic philosopher, who may be considered of great significance for the tradition based on Proclus, without however this aspect having any influence on his Christian consistency. He clearly establishes a complete system for knowledge of God and naming with explanations and foundation of his principles and though he is parallel to Proclus and gives many answers, he does not conflict with him, since he is fully aware of his scientific mission. As for the structure of our study, we have to mention the following: In the extensive introduction we deal with issues that we believe they constitute necessary preconditions for an in-depth study of the sources and we define, as far as this is possible, the elements that have formed the theory on the divine names, which emerged from the good combination of the Neoplatonic with the Christian philosophy in the fifth century, and which, deriving its conceptual material from the ancient Greek, Hellenistic, biblical and early Christian tradition, critically reconstructs and interprets it. We then attempt to approach Proclus’ specific aspects on the divine name of being. We focus on the third book of Platonic Theology and on specific passages written based on Plato’s dialogue entitled Parmenides. We intend to show, first, how the metaphysical Ontology submits to its superior Henology, and, second, the necessity according to the philosopher from Lykia of the ontological relegation of the metaphysical system, in order the sensible world to arise. In the next chapter, we deal with the matter of being in the Byzantine philosopher George Pachymeres. Specifically, we focus on the fifth chapter of his Paraphrase, the most decisive regarding concepts of great importance for the understanding of the Christian worldview, the most important of which emerges to be “multitude”, and actually in its metaphysical presence. Furthermore, in this chapter, not only we bring to the light how Pachymeres proves monotheism through the discussion on the divine name about being and on paradigms, but also how a number of terms derived from Neoplatonism, Platonism and Aristotelianism, gain new meaning. We then attempt to see how exactly the two thinkers utilize Plato’s Parmenides. Next, we present an extensive encyclopedic-conceptual dictionary, which includes the alphabetical classification of concepts, which are drawn exclusively from the fifth chapter of G. Pachymeres’ Paraphrase. This is an attempt that has never been presented so far either in the native or in the international research. The last section of our study includes categories that belong to both theoretical examples, Christianity and Neoplatonism. Do note that the systematicity of this attempt is performed through theoretical hierarchies, according to the priorities that would define both a Christian and a Neoplatonist thinker. According to these chapters, we are able to present quite clearly the similarities and the differences between Eastern Christianity and Neoplatosim in the fields mainly of Henology, Cosmology and Gnoseology. As a general conclusion, we should point out that the leading element, which derives from all those being discussed, is not the glorification of theology, but the prospect of the interpretation, a parameter that makes clear that the connection between Philosophy and Theology is inseparable.

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή, στην οποία ως κείμενο αναφοράς χρησιμοποιούμε την Παράφραση του Γεωργίου Παχυμέρη στο Περί Θείων Ονομάτων του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, επιχειρούμε να εντοπίσουμε τον βαθμό της γόνιμης συμπλοκής της Φιλοσοφίας της Ύστερης Αρχαιότητας με την Θεολογία της Ορθόδοξης Ανατολής, έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε κυρίως κατά την εποχή της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Πρόκειται για ένα πεδίο έρευνας το οποίο, καθώς δομείται από την συνάρθρωση ποικίλων θεωρητικών επιπέδων και θεματικών ενοτήτων, φέρει στο προσκήνιο ένα πλέγμα ανεξάντλητων εξειδικεύσεων, με τις συνάφειες και τις διαφορές να αναδεικνύονται συνεχώς. Δύο είναι ειδικότερα οι κατευθύνσεις μας, οι οποίες παρουσιάζουν σαφώς και ιστορικό ενδιαφέρον: α) η σχέση θεολογίας και φιλοσοφίας στο Βυζάντιο και β) η παρουσία των πλατωνικών, των αριστοτελικών και, κυρίως, των νεοπλατωνικών θεωρητικών στοιχείων του Πρόκλου στο κείμενο του Παχυμέρη, ο οποίος, σημειωτέον, είναι από τους ελάχιστους βυζαντινούς συγγραφείς που χρησιμοποιούν το σύνολο του εννοιολογικού οπλοστασίου της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Η ερευνητική παράμετρος που κυρίως μας ενδιαφέρει, είναι η ανάγνωση ή η χρήση των εννοιών από τον Γ. Παχυμέρη. Ερευνούμε δηλαδή τον βαθμό στον οποίο η ελληνική εννοιολογία διασώζει την ακεραιότητά της ή υποτάσσεται στους σκοπούς που θέτει ο ιδεολογικός, με την ευρεία σημασία του όρου, χώρος στον οποίο έχει πλέον υπαχθεί. Αναφορικά με τον Γ. Παχυμέρη, η επιλογή μας εδράζεται στο ότι δεν πρόκειται για έναν απλό υπομνηματιστή του Διονυσίου, αλλά για έναν φιλόσοφο εκλεκτικιστή, ο οποίος συνιστά σταθμό στην πρόκλεια παράδοση, χωρίς ωστόσο αυτή η ανάγνωση να επηρεάζει στο ελάχιστον την χριστιανική συνέπειά του. Είναι σαφές ότι συγκροτεί ένα πλήρες σύστημα θεογνωσίας και ονοματοθεσίας με αιτιολογήσεις και θεμελίωση των αρχών του και παρά το ότι κινείται παράλληλα με τον Πρόκλο και δίδει πλείστες απαντήσεις, δεν συγκρούεται μαζί του, καθότι έχει απόλυτη επίγνωση της επιστημονικής αποστολής του. Ως προς την δομή της μελέτης μας, θα σημειώναμε τα εξής: Στο εκτενές εισαγωγικό σημείωμα, επεξεργαζόμαστε ζητήματα τα οποία κρίνουμε ότι συνιστούν αναγκαίες προϋποθέσεις για την εις βάθος μελέτη των πηγών και οριοθετούμε, όσο είναι εφικτό, τα στοιχεία εκείνα τα οποία διεμόρφωσαν την περί θεωνυμιών θεωρία, η οποία προέκυψε από την γόνιμη συμπλοκή της νεοπλατωνικής με την χριστιανική φιλοσοφία τον πέμπτο αιώνα και η οποία, αντλώντας το εννοιολογικό υλικό της από την αρχαιοελληνική, την ελληνιστική, την βιβλική και την πρώιμη χριστιανική παράδοση, κριτικά το ανακατασκευάζει και το μεθερμηνεύει. Στην συνέχεια, αναλαμβάνουμε την προσέγγιση των εξειδικευμένων οπτικών του Πρόκλου σχετικά με την θεωνυμία τού Είναι. Οι αναφορές μας εστιάζουν στο τρίτο βιβλίο της Περί της κατά Πλάτωνα θεολογίας και σε συγκεκριμένα εδάφια, τα οποία έχουν ως κύριο άξονα για την ανάπτυξή τους τον πλατωνικό διάλογο Παρμενίδης. Ο στόχος μας είναι να αναδειχθεί, αφενός, το πώς η μεταφυσική Οντολογία υποτάσσεται στην ανώτερή της Ενολογία, και, αφετέρου, η κατά τον Λύκιο φιλόσοφο αναγκαιότητα της οντολογικής υποβάθμισης του μεταφυσικού συστήματος, προκειμένου να προκύψει το σύνολο του αντιληπτού διά των αισθήσεων φυσικού κόσμου. Στο επόμενο κεφάλαιο, μεταφέρουμε το ζήτημα περί τού Είναι στον βυζαντινό φιλόσοφο Γεώργιο Παχυμέρη. Συγκεκριμένα, εστιάζουμε στο πέμπτο κεφάλαιο της Παράφρασής του, το πιο αποφασιστικό αναφορικά με κεφαλαιώδους σημασίας έννοιες για την κατανόηση του χριστιανικού κοσμοειδώλου, κυριότερη εκ των οποίων αναδύεται ότι είναι το «πλήθος», και μάλιστα κατά την μεταφυσική παρουσία του. Επιπλέον, στο κεφάλαιο αυτό, όχι μόνον αναδεικνύουμε το πώς ο Παχυμέρης τεκμηριώνει τον μονοθεϊσμό διά της συζήτησης περί των θείων ουσιωνυμιών και περί των παραδειγμάτων, αλλά και το πώς μία πληθώρα όρων οι οποίοι αντλούνται από το νεοπλατωνικό οπλοστάσιο, αλλά και το πλατωνικό και το αριστοτελικό, αντιπροσωπεύουν το περιεχομενικά καινόν. Κατόπιν, επιχειρούμε μία συγκριτική συνεξέταση του ζητήματος περί του πώς ακριβώς αξιοποιείται ο πλατωνικός διάλογος Παρμενίδης από τους δύο στοχαστές. Εν συνεχεία, παραθέτουμε ένα εκτενές εγκυκλοπαιδικό-εννοιολογικό λεξικό, το οποίο περιλαμβάνει την αλφαβητική κατάταξη εννοιών, οι οποίες αντλούνται αποκλειστικά από το πέμπτο κεφάλαιο της Παράφρασης του Γ. Παχυμέρη. Πρόκειται για ένα εγχείρημα το οποίο δεν έχει παρουσιασθεί ποτέ ως τώρα ούτε στην εγχώρια ούτε στην διεθνή έρευνα. Η τελευταία ενότητα της μελέτης μας περιλαμβάνει κατηγορίες οι οποίες ανήκουν και στα δύο θεωρητικά παραδείγματα, αφενός, του Χριστιανισμού και, αφετέρου, του Νεοπλατωνισμού. Σημειωτέον ότι η συστηματικότητα η οποία προσδιορίζει το εδώ εγχείρημα, καταγράφεται διά θεωρητικώς ιεραρχικών διαβαθμίσεων, σύμφωνα δηλαδή με τις προτεραιότητες τις οποίες θα όριζε τόσο ένας χριστιανός όσο και ένας νεοπλατωνικός διανοητής. Με βάση τις εν λόγω ενότητες, αποκτούμε τις προϋποθέσεις, προκειμένου να καταγράψουμε με ιδιαίτερη σαφήνεια τις συνάφειες και τις διαφορές μεταξύ του Χριστιανισμού της Ανατολής και του Νεοπλατωνισμού στους τομείς πρωτίστως της Ενολογίας, της Κοσμολογίας και της Γνωσιολογίας. Ως γενική διαπίστωση, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε ότι το ριζοσπαστικό στοιχείο, το οποίο απορρέει εκ του συνόλου των όσων διημείφθησαν, δεν είναι η εξύμνηση της θεολογίας, αλλά η προοπτική της ερμηνείας, παράμετρος εκ της οποίας καθίσταται σαφές ότι η σύνδεση της Φιλοσοφίας με την Θεολογία είναι άρρηκτη.