Η σχέση ρητορικής και ηθικής στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη

Abstract

This thesis investigates the relation between rhetoric and ethics in Plato and Aristotle. Plato’s conception of rhetoric is based on the importance attributed by him to the care for the soul. In his view it is necessary to distinguish between bad and good rhetoric because there are two kinds of persuasion, one that instills beliefs and another that produces knowledge. It is the former with which sophistic rhetoric is concerned. In Plato’s view this form of rhetoric does not constitute a rational art but a mere experience of speech making which is based on relative moral values and it panders to public taste. In this regard, it usually becomes a means of injustice exerting harmful influence on the souls. According to Plato rhetoric must adopt the philosophical method of the dialectic since this is the science which enables the soul to deal with the Form of the Good. In this way, rhetoric can become the art of leading the soul by means of speech teaching the truth and the good purifying the soul of the false beliefs and the uncontrollable desires and fitting each kind of speech to each kind of soul. Furthermore, the rhetoric must be subordinate to political science. According to Aristotle rhetoric is an art but morally neutral since sophistry lies in the purpose of the speaker and not in rhetoric itself. However, rhetoric is useful because true and just things are by their nature always easier to prove and believe in. The rhetoric is also evaluated as one of the most esteemed arts and it is subordinate to political science without being identified with it. It is based on the commonly accepted views but unlike Plato’s conception Aristotle points out the truth-value of them. In addition, these views are related to the moral aims of the three types of rhetoric deliberative ceremonial and forensic. Aristotle acknowledges that there are various types of states but he believes that the orator should keep in mind the best state which is based on the principle of the mean. Aristotle disapproves of deception and although he knows the importance of arousing emotions in the audience, he believes that the misuse of them should be avoided. The most important means of persuasion according to Aristotle is the character of the speaker, because rhetoric depends on trust. In Aristotle’ s view, rhetoric is not a means of teaching the souls of audience the good and the true, neither must it become philosophy, but it can constitute a great political means of happiness if the speaker is morally good and if he has further knowledge of the political science.

Αυτή η διδακτορική διατριβή ερευνά τη σχέση μεταξύ ρητορικής και ηθικής στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Η αντίληψη του Πλάτωνος περί της ρητορικής βασίζεται στη σπουδαιότητα που αποδίδει ο φιλόσοφος στη μέριμνα της ψυχής. Κατά την άποψη του είναι αναγκαίο να διακρίνουμε μεταξύ κακής και καλής ρητορικής διότι υπάρχουν δύο είδη πειθούς εκείνη που ενσταλάζει πεποιθήσεις και εκείνη που παράγει γνώση. Η πρώτη έχει σχέση με τη σοφιστική ρητορική. Κατά την άποψη του Πλάτωνος αυτή η μορφή της ρητορικής δε συνιστά μια έλλογη τέχνη αλλά αποτελεί μια απλή εμπειρική τεχνική κατασκευής λόγων που βασίζεται σε σχετικές ηθικές άξιες και κολακεύει τις προτιμήσεις του κοινού. Από την άποψη αυτή καθίσταται συνήθως ένα μέσο αδικίας που ασκεί βλαπτική επίδραση στις ψυχές. Κατά τον Πλάτωνα η ρητορική οφείλει να υιοθετήσει τη φιλοσοφική μέθοδο της διαλεκτικής εφόσον αυτή είναι η επιστήμη που καθιστά ικανή την ψυχή να έχει ως αντικείμενο της την ιδέα του Αγαθού. Έτσι, η ρητορική μπορεί να καταστεί τέχνη της «αγωγής της ψυχής δια του λόγου» που διδάσκει την αλήθεια και το αγαθό εξαγνίζει την ψυχή από τις ψευδείς πεποιθήσεις και τις ανεξέλεγκτες επιθυμίες και αντιστοιχίζει κάθε είδος λόγου προς ένα είδος ψυχής. Επιπλέον, η ρητορική πρέπει να υπάγεται στην πολιτική. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ρητορική είναι τέχνη αλλά ηθικώς ουδέτερη διότι η σοφιστεία έγκειται στο σκοπό του ομιλητή και όχι στη ρητορική καθεαυτή. Ωστόσο, η ρητορική είναι χρήσιμη διότι τα αληθή και τα δίκαια είναι πάντοτε από τη φύση τους ευκολότερο να αποδειχθούν και να καταστούν πειστικά. Η ρητορική αποτιμάται επίσης ως μια τέχνη από τις πλέον αξιόλογες και υπάγεται στην πολιτική επιστήμη χωρίς όμως να ταυτίζεται με αυτή. Θεμελιώνεται στις κοινά αποδέκτες γνώμες αλλά αντίθετα προς τις αντιλήψεις του Πλάτωνος, ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει την αξία της αλήθειας τους. Επιπλέον αυτές οι γνώμες σχετίζονται με τους ηθικούς σκοπούς των τριών τύπων της ρητορικής του συμβουλευτικού λόγου του δικανικού και του επιδεικτικού. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι υπάρχουν διάφορες μορφές πολιτευμάτων αλλά πιστεύει ότι ο ρήτωρ οφείλει να διατηρεί στο νου του το άριστο πολίτευμα το οποίο είναι βασισμένο στην αρχή της μεσότητας. Ο φιλόσοφος αποδοκιμάζει την απάτη και μολονότι γνωρίζει τη σπουδαιότητα της διέγερσης των συναισθημάτων στο ακροατήριο πιστεύει ότι η κατάχρηση τους θα πρέπει να αποφεύγεται. Το σπουδαιότερο μέσο πειθούς κατά τον Αριστοτέλη είναι το ήθος του ρήτορος διότι η ρητορική στηρίζεται στην εμπιστοσύνη. Σύμφωα με τον Αριστοτέλη η ρητορική δεν είναι ένα μέσο διδασκαλίας του αγαθού και του αληθούς στις ψυχές των ακροατών ούτε πρέπει να καταστεί φιλοσοφία αλλά μπορεί να αποτελέσει ένα σπουδαίο πολιτικό μέσο ευδαιμονίας εάν ο ομιλητής είναι ηθικά κάλος και εάν έχει περισσότερη γνώση της πολιτικής επιστήμης.