Άτομα με αναπηρία στο σύγχρονο εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας

Abstract

ABSTRACTIn last few years, many books, dealing with disability issues have been published. Internationally, the occurrence of characters with disabilities in literary texts was common long before it was common Greece; hence, the study of characters with disabilities in literary texts began before the 1960s. In Greece, the relevant studies are minimal and fragmentary and were mainly written in the last decade.This dissertation studies characters with disabilities in the illustrated books for children in pre-school and early childhood education, based on the Theory of Formalism, and by utilizing the parameters: subject, scene, characters, plot, tone / mood, style and narrative. In this way, it focuses on characters with disabilities from a literary perspective. In terms of the subject, books specifically dealing with disability issues are were studied. At the same time, secondary issues appear, such as: love, solidarity, sympathy, respect, self-confidence, changes in stereotypes, etc.Scene was also investigated in relation to characters with disabilities, whether complete or not, and its function with regard to the disabled, as a space for communication, as a symbol, etc. We also investigated the characters with disabilities (and others) in terms of their ontology, age, gender, place in history, and their number of characteristics.This study took place in combination with their role in narrating the story. Texts were also studied in relation to their plot, according to Nikolajeva's model, in combination with Lukens’, and the contribution of characters with disabilities was explored, based on the escalating plot and the general scheme of home-leaving home / adventures [accepting] - returning home (Nikolajeva, 2005: 106).Through the study of style, it was discovered that the negative stereotypical descriptions, that can be found in foreign literature, were rarely to be seen in Greek illustrated books, as the authors wanted to change the stereotypes. The study of style focused on the illustrative use of the language that focused only on those points that refer to disability. These texts were also examined in reference to tone and mood, as both reveal attitudes and dispositions to disability and the ideology that prevails at the time.In order to accomplish a more complete approach to our research, we studied the context of illustrated books, which provided valuable information about our subject, as it was adapted to the literary approach of the illustrated books we studied, and often lead the reader in regard to the story.It has been found that most of the illustrated books were published in Greece after 2000 (i.e. mainly fairy tales with disabled characters), most likely due to the fact that: Greek society was closed and children's literature in our country increased in the 1980s, when the themes that were covered were expanded.They represent almost all disabilities at imaginary or realistic level as convincingly as possible, and characters with disabilities are either human beings or other creatures. Many of the books that we studied inform young readers about disabilities, help them comprehend the issue, sensitize them and contribute to overturning stereotyped perceptions and prejudices at the end of the story. Very few illustrated books are written by or under the guidance of specialists and resemble books for knowledge, written in a literary manner, and for this reason emphasis is placed directly or indirectly on the disability or the disabled.No character appears to be a wicked, disrespectful, sinful or a complete tragedy. Instead, they often display other attributes of disabled characters or their need to be integrated into a mainstream school. Fictional characters with disabilities are directly related to the environment that performs most of the functions attributed to them. Particularly characteristic of this is the relationship between the urban residential landscape when referring to mobility problems, as the character is influenced by the structured environment. Thus, the main goal of the setting is to make the story plausible, real and convincing, regardless of the fact that most illustrated books and stories do not succeed in doing this. Characters with disabilities are mainly male children (i.e. few are adults), who are not so different from females. They are usually dynamic and positive characters, accepting their disability and participating in social activities (i.e. economic activities, entertainment, sports). It is, however, possible for secondary support levels to develop for characters with disabilities. Derogatory vocabulary is rarely used, and when this happens, the essential goal is to make others not use it. The style is author-centered and not character-centered. In regard to plot, the stories are developed through conflicts, have suspense and always have a happy ending. The tone/mood is always sentimental, heartfelt, realistic and rarely hard and pessimistic. Generally, narrators tell their stories seriously, regardless of their degree of plausibility and persuasiveness.

ΠΕΡΙΛΗΨΗΤα τελευταία χρόνια στη χώρα μας ολοένα και περισσότερο εκδίδονται εικονογραφημένα με θέμα την αναπηρία. Διεθνώς, η εμφάνιση χαρακτήρων με αναπηρία σε λογοτεχνικά κείμενα ήταν συχνή πολύ νωρίτερα από ό,τι στην Ελλάδα, γι’ αυτό και η μελέτη των χαρακτήρων με αναπηρία στα λογοτεχνικά κείμενα έχει αρχίσει πριν από τη δεκαετία του ’60. Στην Ελλάδα οι σχετικές μελέτες είναι ελάχιστες και αποσπασματικές και γράφονται κυρίως την τελευταία δεκαετία.Η παρούσα διατριβή μελετά τους χαρακτήρες με αναπηρία στο εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, στηριζόμενη στη Θεωρία του Φορμαλισμού, αξιοποιώντας όλες τις παραμέτρους, θέμα, σκηνικό, χαρακτήρες, πλοκή, τόνος/διάθεση, ύφος και αφήγηση. Με αυτόν τον τρόπο εστιάζει στους χαρακτήρες με αναπηρία από λογοτεχνική άποψη. Ως προς το θέμα εξ ορισμού μελετώνται τα βιβλία με προφανές θέμα την αναπηρία. Παράλληλα, εμφανίζονται και δευτερεύοντα θέματα όπως η αγάπη, η αλληλεγγύη, η συμπαράσταση, ο σεβασμός, η αυτοπεποίθηση, η ανατροπή στερεοτύπων, κ.ά. Διερευνήθηκε επίσης το σκηνικό σε σχέση με τους χαρακτήρες με αναπηρία, ανεξάρτητα αν είναι ολοκληρωμένο ή μη, και οι λειτουργίες του αναφορικά με τους αναπήρους, ως χώρος επικοινωνίας, ως σύμβολο, κ.ά. Διερευνήσαμε τους χαρακτήρες με αναπηρία (και μη) ως προς την οντολογία τους, την ηλικία, το φύλο, τη θέση τους μέσα στην ιστορία, την ποσότητα των χαρακτηριστικών τους. Η διερεύνηση αυτή έγινε σε συνδυασμό με τον ρόλο τους στην αφήγηση της ιστορίας. Μελετήθηκαν ακόμα τα κείμενα ως προς την πλοκή, επιλέγοντας το μοντέλο της Nikolajeva σε συνδυασμό με της Lukens και εξετάστηκε η συμβολή των χαρακτήρων με αναπηρία με βάση την κλιμακούμενη πλοκή και το γενικότερο σχήμα σπίτι-απομάκρυνση από το σπίτι/περιπέτειες [αποδοχή]-επιστροφή στο σπίτι (Nikolajeva, 2005: 106). Διερευνώντας το ύφος διαπιστώθηκε ότι ελάχιστοι αρνητικοί στερεοτυπικοί χαρακτηρισμοί που απαντώνται στην ξένη βιβλιογραφία διατηρήθηκαν στα εικονογραφημένα που διερευνήθηκαν, καθώς οι συγγραφείς επιθυμούν να ανατρέψουν τα γλωσσικά στερεότυπα. Η μελέτη του ύφους εστιάστηκε στην παραστατική χρήση της γλώσσας (σχήματα λόγου) που επικεντρώθηκε μόνο στα σημεία εκείνα που αναφέρονται στην αναπηρία. Εξετάστηκαν επίσης τα κείμενα αυτά και από την οπτική του τόνου και της διάθεσης καθώς και τα δύο αποκαλύπτουν στάσεις και διαθέσεις απέναντι στην αναπηρία και την ιδεολογία που κυριαρχεί εκάστοτε. Για την πληρέστερη προσέγγιση του ερευνητικού σώματός μας, μελετήθηκε και το περικείμενο των εικονογραφημένων, το οποίο προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για το θέμα μας, καθώς προσαρμόζεται στη λογοτεχνική προσέγγιση των εικονογραφημένων ιστοριών που μελετήσαμε και προϊδεάζει συχνά τον αναγνώστη ως προς την ιστορία. Διαπιστώθηκε ότι τα περισσότερα εικονογραφημένα, κυρίως λόγια παραμύθια, με χαρακτήρες με αναπηρία εκδόθηκαν στην Ελλάδα μετά το 2000, το πιθανότερο λόγω της κλειστής ελληνικής κοινωνίας και ότι η παιδική λογοτεχνία στη χώρα μας αναπτύσσεται περισσότερο τη δεκαετία 1980, οπότε και διευρύνει τη θεματολογία της. Απεικονίζονται σχεδόν «όλες» οι αναπηρίες σε φαντασιακό ή ρεαλιστικό επίπεδο, όσο το δυνατόν πειστικότερα, οι δε χαρακτήρες με αναπηρία είναι είτε άνθρωποι είτε άλλα έμβια ή μη όντα. Πολλά βιβλία της έρευνάς μας πληροφορούν τους νεαρούς αναγνώστες για την αναπηρία, τους βοηθούν να την κατανοήσουν, τους ευαισθητοποιούν και συμβάλλουν στην ανατροπή στερεοτυπικών αντιλήψεων και προκαταλήψεων στο τέλος της ιστορίας, γιατί είναι δυνατόν στην αρχή της να τις διακρίνει ο αναγνώστης. Λίγα εικονογραφημένα γράφονται από ειδικούς ή υπό την καθοδήγησή τους και μοιάζουν με βιβλία γνώσεων με λογοτεχνική αφήγηση, γι’ αυτό και δίνεται άμεσα ή έμμεσα προτεραιότητα άλλοτε στην αναπηρία και άλλοτε στον ανάπηρο. Κανένας χαρακτήρας δεν εμφανίζεται κακός, ασεβής, αμαρτωλός ή πλήρως τραγωδία. Αντίθετα, συχνά προβάλλουν άλλα χαρίσματα των χαρακτήρων με αναπηρία ή την ανάγκη να ενταχθούν σε κανονικό σχολείο. Οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες με αναπηρία βρίσκονται σε άμεση σχέση με τον χώρο που ασκεί τις περισσότερες λειτουργίες που του αποδίδονται. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η σχέση του αστικού οικιστικού τοπίου, όταν αυτή αναφέρεται σε κινητικά προβλήματα, καθώς ο χαρακτήρας επηρεάζεται από το δομημένο περιβάλλον. Έτσι, υπηρετείται ο βασικός στόχος του σκηνικού να κάνει την ιστορία αληθοφανή, πραγματική και πειστική, ανεξάρτητα αν στα περισσότερα εικονογραφημένα δεν το πετυχαίνει, όπως στις ιστορίες με ήρωες μη ανθρώπινα όντα. Οι χαρακτήρες με αναπηρία παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και είναι κυρίως παιδιά (λίγοι είναι ενήλικες) γένους αρσενικού, χωρίς μεγάλη διαφορά από το θηλυκό. Είναι συνήθως επίπεδοι και σπανιότερα σφαιρικοί αλλά, αν και επίπεδοι, είναι κύριοι, δυναμικοί και θετικοί χαρακτήρες, εφόσον αποδέχονται την αναπηρία τους και συμμετέχουν στα κοινωνικά δρώμενα (οικονομικές δραστηριότητες, ψυχαγωγία, αθλητισμός). Είναι ωστόσο δυνατόν να εξελίσσονται και οι δευτερεύοντες υποστηρικτικοί επίπεδοι με αναπηρία χαρακτήρες. Σπάνια χρησιμοποιείται υποτιμητικό λεξιλόγιο και, όταν συμβαίνει αυτό, ουσιαστικός στόχος είναι να κάνει τους άλλους να μην το χρησιμοποιούν. Γιατί το ύφος είναι συγγραφοκεντρικό και όχι ηρωοκεντρικό. Οι ιστορίες ως προς την πλοκή αναπτύσσονται με συγκρούσεις, έχουν σασπένς και πάντα ευτυχισμένο τέλος. Ο τόνος/διάθεση συνήθως είναι συγκινητικός, καρτερικός, ρεαλιστικός και σπανιότερα σκληρός και απαισιόδοξος ή χιουμοριστικός. Γενικά, οι αφηγητές αφηγούνται τις ιστορίες τους με σοβαρότητα, ανεξάρτητα από τον βαθμό αληθοφάνειας και πειστικότητάς τους.