Με το βλέμμα στην πόλη των Ιωαννίνων: αναπαραστάσεις του αστικού τοπίου: από τη δημοφιλή κουλτούρα στο έργο του Θ. Αγγελόπουλου

Abstract

Aim of the present thesis is the registration, analysis and interpretation of Ioannina city representations in cinema. Research targets the adequate elucidation of a different aspect on the viewing of the city which is not presumed by either conventional or traditional means (archives, oral history, etc.). Dissertation is in scripted in the theoretical field of cultural memory and urban representation.Methodologically, the present research follows the American aspects for cinema as a cultural product for the representation of the cultural geography and as a carrier of the cultural memory since the American researchers mainly rendered cinema as a scientific study area and the produced power of the image as a strong tool for the study of human, society, city and culture.In the present dissertation multiple film representations of the city of Ioannina in Greek ΕΚΤ | www.didaktorika.gr | 6commercial cinema and in Theodor Aggelopoulos’s films are analyzed and interpreted. The analysis and interpretation of film representations of the city are becoming facts that film representations are producing cultural memory and that they add new versions of urban representation.In the first part, research focuses in the construction of film urban representations of the city of Ioannina found in two films from the Greek Commercial Cinema, The Lake of Moans (Η Λίμνη των Στεναγμών) and Ali Passa and Lady Frosini (Ο Αλή Πασσάς και η Κυρά Φροσύνη). Both films recompose fragments of history and urban legends in order to reproduce the “ottoman indetity” of the city. Firstly they focus on Ali Passa and Lady Frosini and secondly on memory locations (the lake, the castle, the mosque). They create cultural memory of national continuation with the social bond of the pre-national past and they are ideologically uncharged. They build and stabilize a rounded, nationally heroic and resitancial narration overissued and silent aspects of the the historical narration for the period when Ali Passa ruled the region.The immobilized cultural memory in the ottoman past of the city aims on stagnant of acting individuals and screens a strong indentity of the city which is necessary in order to emerge conditions of uncertainty, crisis or rupture.In the second part, production of cultural memory of representation mechanisms in Aggelopoulos’s films is examed. Aggelopoulos in his films negotiates with the recent past of the Second World War, the Occupation and the Civil War. The memorial construction of the space and its transformation into a misty place enables the director to impress the collective trauma and the invalid memories up righting a contradiction in the silence and the oblivion. The tragic incidents of the 1940s hurt the collective memory and they settle her silent. The cultural memory produced in these films refutes the traumatic memory and the landscape acts palliatively creating memory islands for the grey zones of memory, oblivion and silence. The city in Aggelopoulos’s films is an everyday experience which concludes the past and that’s why records contemporary city in mnemonic dimension.

Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η καταγραφή, η ανάλυση και η ερμηνεία αναπαραστάσεων της πόλης των Ιωαννίνων στον κινηματογράφο. Η έρευνα έχει στόχο να φωτιστεί με επάρκεια μια διαφορετική θέαση της πόλης που δεν τεκμαίρεται από συμβατικά και παραδοσιακά μέσα (αρχεία, προφορική ιστορία κ.ά.). Η διατριβή εγγράφεται στα θεωρητικά πεδία της πολιτισμικής μνήμης και της αστικής αναπαράστασης.Μεθοδολογικά, η συγκεκριμένη έρευνα ακολουθεί τις αμερικάνικες θεωρήσεις για τον κινηματογράφο ως πολιτισμικού προϊόντος αναπαράστασης της πολιτισμικής γεωγραφίας και ως φορέα της πολιτισμικής μνήμης καθότι οι αμερικάνοι ερευνητές κατεξοχήν ανέδειξαν τον κινηματογράφο ως επιστημονικό πεδίο μελέτης, και τη δύναμη της εικόνας που παράγει ως ένα ισχυρό εργαλείο μελέτης του ανθρώπου, της κοινωνίας της πόλης και του πολιτισμού.Στο συγκεκριμένο πόνημα αναλύονται και ερμηνεύονται οι πολλαπλές κινηματογραφικές αναπαραστάσεις της πόλης των Ιωαννίνων σε ταινίες του εμπορικού ελληνικού κινηματογράφου και σε ταινίες του Θεόδωρου Αγγελόπουλου. Η ανάλυση και ερμηνεία των κινηματογραφικών αναπαραστάσεων της πόλης γίνονται με δεδομένο ότι οι κινηματογραφικές αναπαραστάσεις παράγουν πολιτισμική μνήμη και προσθέτουν νέες εκδοχές αστικής αναπαράστασης. Στο πρώτο μέρος, η μελέτη επικεντρώνεται στη συγκρότηση των κινηματογραφικών αστικών αναπαραστάσεων της πόλης των Ιωαννίνων που εντοπίζονται σε δύο ταινίες του εμπορικού κινηματογράφου, στη Λίμνη των Στεναγμών και Ο Αλή Πασσάς και η Κυρά Φροσύνη. Οι δύο ταινίες επανασυνθέτουν θραύσματα ιστορίας και αστικού μύθου για να αναπαραχθεί η «οθωμανική ταυτότητα» της πόλης. Εστιάζουν πρωτίστως στον Αλή Πασά και στην Κυρά-Φροσύνη και δευτερευόντως σε μνημονικούς τόπους (λίμνη, κάστρο, τζαμιά). Κατασκευάζουν πολιτισμική μνήμη εθνικής συνέχειας με το προεθνικό παρελθόν κοινωνικής συνοχής και είναι ιδεολογικά αποφορτισμένες. Δομούν και παγιώνουν μια στρογγυλεμένη, εθνικά ηρωϊκή και αντιστασιακή αφήγηση υπερθεματίζοντας και αποσιωπώντας εκφάνσεις της ιστορικής αφήγησης για την περίοδο που ηγεμόνευε στη περιοχή ο Αλή πασάς.Η ακινητοποιημένη πολιτισμική μνήμη στο οθωμανικό παρελθόν της πόλης στοχεύει στη στασιμότητα των δρώντων υποκειμένων και προβάλει μια ισχυρή ταυτότητα της πόλης που είναι αναγκαία να προβληθεί σε συνθήκες αβεβαιότητας, κρίσης ή ρήξης.Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται η παράγωγη πολιτισμική μνήμη των αναπαραστατικών μηχανισμών των ταινιών του Αγγελόπουλου. Ο Αγγελόπουλος στις ταινίες του διαπραγματεύεται το πρόσφατο παρελθόν του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου. Η μνημονική συγκρότηση του χώρου και η μετάλλαξή του σε ομιχλώδες τοπίο δίνει τη δυνατότητα στο σκηνοθέτη να αποτυπώσει το συλλογικό τραύμα και τις ανεπίσημες μνήμες ορθώνοντας έναν αντίλογο στη σιωπή και στη λήθη. Τα δραματικά γεγονότα της δεκαετίας του 1940 πληγώνουν τη συλλογική μνήμη και την καθιστούν σιωπηλή. Η πολιτισμική μνήμη που παράγεται στις ταινίες αναιρεί τη τραυματική μνήμη και το τοπίο δρα καταπραϋντικά δημιουργώντας νησίδες μνήμης για τις γκρίζες ζώνες μνήμης, λήθης και σιωπής. Η πόλη στον Αγγελόπουλο είναι καθημερινή εμπειρία που περιέχει το παρελθόν και γι΄αυτό καταγράφει τη σύγχρονη πόλη στην μνημονική της διάσταση.