Κινηματογράφος και προπαγάνδα: ιστορικές και πολεμικές ταινίες στην Ελλάδα κατά την περίοδο της δικτατορίας (1967-1974)

Abstract

My PhD thesis titled Cinema and Propaganda War Films in Greece during the colonel dictatorship (1967-1974) examines the effects of propaganda through the film genre of historical war films of Greek origin during the seven year dictatorship in Greece (1967-1974). Ι have studied the relations among the specific film genre and the commercial popular Greek cinema of the specific period but even more so the intentions and designs of the colonel’s regime concerning the execution of propaganda related activities in particular via the medium of cinema. A key issue in this study was the role of war films in promoting and disseminating the regime’s ideology through the cinematic representation of historical events according to a dominant and wide spread version of the Greek history not only by the regime itself but from the previous post WW2 Greek governments. It is apparent from the selection of the sample movies that are further analyzed that in each specific film we encounter a number of different arguments and ideas promoted by the official rhetoric of the regime. Still it is obvious and also expected to find films that contain a mix of these particular ideas. Anti-communism as anti-totalitarianism is prevalent in the film DOSTE TA HERIA (Shake hands). Nationalism and patriotism is the central issue in the films PAVLOS MELAS, PAPAFLESSAS, DOSTE TA HERIA, and OHI (NO). Religion and tradition are promoted values in the films PAVLOS MELAS and PAPAFLESSAS. The role of the army as a historically constant supporter of the nation in periods of crisis and grandeur in the films OHI, YPOLOHAGOS NATASSA (Lieutenant Natassa), PAVLOS MELAS and DOSTE TA HERIA. The constant danger and menace from the north in the film PAVLOS MELAS. My thesis also tangles the issue of the relation between the Greek war films and the established genre in national cinematographies that shaped the principles of the genre by using it in wide spread propaganda campaigns especially during WW2 but also as a commercial and popular movie recipes, Nazi cinema, soviet cinema and Hollywood. In this context I have further examined the possible connection or common elements as well as the great differences among these cinemas and particularly the Hollywood war film production with the similar film production of the Salazar, Franco, and Brazilian dictatorship (1964-1988) regimes respectively. In terms οf methodology this PhD accepts the model of cultural studies concerning the analysis and comparison of different national cinemas by exploring the specific genre related and narrative tools of the films by employing the theory and history of cinema and the critical analysis of film genre. Historiography, sociology and political philosophy have provided me with crucial tools that allowed me to demonstrate the notion of Gramsci’s theory on cultural hegemony. The issue of cultural hegemony is examined in the case of Greek war films but also on a wider scale in order to discover the role of this film genre in the process of constructing social consensus not only by authoritarian regimes but also by democracies. Within the same context I have questioned the role of these films as dominant, popular and widely accepted representations of history in the collective memory of a society such as the Greek and in the same time I have studied the ways that may allow these representations to persist in Modern Greek society. This PhD aimed at approaching the specified film production by applying basic philosophical and socio-political analysis through film studies in order to allow the political and cultural aspect of these films about war and history to emerge. In my conclusions the common ideological and genre related characteristics are pointed out in the majority of the war film genre production from all these different national cinemas of authoritarian regimes mostly as a result of the influence of Hollywood. It is also stressed that despite these common elements the efficiency, the scale of production, the commercial success, the artistic level and value of these films were always varying and especially in the case of Greek war films always unable to compare at any point with the Hollywood productions. A study of issues concerning culture politics and their role in the evolving and shaping of society could only mean that further questions would arise by the end of it suggesting further analysis. Questions like the cinematic representations of history and war and their relation with official historiography the dominant narratives of history as instructed in post WW2 Greece through its educational system as well as its effect on collective memory. A typical aspect of this issue is the continuous screening of these filmsfrom private television channels and the fact that their narratives are surviving as constant and established popular notions of history for the past 40 years in Greece. There is also the question of whether a new series of contemporary films could respond and reverse these effects. On a level of political analysis this PhD stresses the nationalistic and patriotic apolitical (seemingly apolitical) rhetorics that these films promote and suggests a need to reassert the elements of the post 1974 political establishment in Greece but also in post 1989 Europe.

Η διδακτορική διατριβή με τίτλο «Κινηματογράφος και Προπαγάνδα ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ Πολεμικές Ταινίες - ο ελληνικός κινηματογράφος κατά την περίοδο της Επταετίας (1967-1974)» εξετάζει τον προπαγανδιστικό ρολό του κινηματογραφικού είδους των ιστορικών και πολεμικών κινηματογραφικών ταινιών ελληνικής παράγωγης κατά την περίοδο της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών και του καθεστώτος της 21ης Απριλίου στην Ελλάδα. Ο υποψήφιος διδάκτωρ ερεύνησε τη σχέση του κινηματογραφικού είδους των ιστορικών πολεμικών ταινιών στην ελληνική παραγωγή κατά τη διάρκεια της επταετίας με τον ελληνικό εμπορικό κινηματογράφο αλλά κυρίως με τις προθέσεις και τους σχεδιασμούς του καθεστώτος της 21ης Απριλίου ως προς τη διεξαγωγή προπαγανδιστικών δράσεων εν προκειμένω μέσω του κινηματογράφου. Κεντρικό ερώτημα αποτέλεσε ο ρόλος του κινηματογραφικού είδους των ιστορικών και πολεμικών ταινιών στην προώθηση των ιδεολογικών θέσεων του καθεστώτος και στην προπαγανδιστική διάδοσή τους μέσα από την κινηματογραφική αναπαράσταση ιστορικών γεγονότων σύμφωνα με την κυρίαρχη και ευρέως διαδεδομένη εκδοχή της ελληνικής ιστορίας από το καθεστώς άλλα και τις πριν από αυτό μεταπολεμικές ελληνικές κυβερνήσεις. Μέσα από την επιλογή του δείγματος των ταινιών προς περαιτέρω ανάλυση διακρίνονται κάθε φορά και οι ξεχωριστές ιδεολογικές θέσεις και ρητορικές που προωθούσε το καθεστώς μέσα από τον επίσημο λόγο του χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συγκεκριμένες ιδεολογικές θέσεις απαντώνται αποκλειστικά στα εν λόγω κινηματογραφικά έργα. Ο αντικομουνισμός ως αντιολοκληρωτισμός στην ταινία «ΔΩΣΤΕ ΤΑ ΧΕΡΙΑ». Ο εθνικισμός και ο πατριωτισμός στις ταινίες «ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ», «ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑΣ», «ΔΩΣΤΕ ΤΑ ΧΕΡΙΑ», «ΟΧΙ». Η θρησκεία και η παράδοση στις ταινίες «ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ», «ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑΣ», ο ρόλος του στρατού ως διαρκές ιστορικό στήριγμα του έθνους σε περιόδους κρίσης άλλα και μεγαλείου στις ταινίες «ΟΧΙ», «ΥΠΟΛΟΧΑΓΟΣ ΝΑΤΑΣΣΑ», «ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ», «ΔΩΣΤΕ TAXEPIA», ο εκ του βορρά διαρκής κίνδυνος στην ταινία ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ. Επίσης εξετάστηκε η σχέση των ελληνικών ιστορικών κινηματογραφικών ταινιών με τα αντίστοιχα καθιερωμένα κινηματογραφικά είδη από εθνικές κινηματογραφίες που διαμόρφωσαν τις βασικές αρχές των ιστορικών και πολεμικών ταινιών, τις χρησιμοποίησαν για προπαγανδιστική χρήση – με ιδιαίτερη ένταση κατά τη διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου και τις αξιοποίησαν ως εμπορικά επιτυχημένες συνταγές, ο ναζιστικός κινηματογράφος, ο σοβιετικός κινηματογράφος και ο αμερικάνικος κινηματογράφος. Επιπλέον τέθηκε το ερώτημα της πιθανής σύνδεσης ή ύπαρξης κοινών στοιχείων ανάμεσα στις τρεις προαναφερθείσες εθνικές κινηματογραφίες και κυρίως στον κινηματογράφο ιστορικών και πολεμικών ταινιών των ΗΠΑ με τις αντίστοιχες κινηματογραφίες των καθεστώτων του Σαλαζάρ στην Πορτογαλία, του φράνκο στην Ισπανία, της στρατιωτικής χούντας στη Βραζιλία της περιόδου 1964-1988 και της Ελλάδας της επταετίας 1967-1974. Παράλληλα εξετάστηκαν και οι μεταξύ των καθεστώτων ομοιότητες και διαφορές στις συγκεκριμένες κινηματογραφικές παραγωγές. Μεθοδολογικά η διατριβή χρησιμοποιεί στοιχεία του μοντέλου πολιτισμικής προσέγγισης της επικοινωνίας σε ότι αφορά την ανάλυση και σύγκριση των διαφορετικών εθνικών κινηματογραφιών ερευνώντας τον ειδολογικό και υφολογικό χαρακτήρα των έργων με εργαλεία τη θεωρία, την ιστορία του κινηματογράφου και την κριτική ανάλυση των κινηματογραφικών ειδών. Παράλληλα η ιστοριογραφία, η κοινωνιολογία και η πολιτική φιλοσοφία χρησίμευσαν ως μεθοδολογικά εργαλεία ανάδειξης του ζητήματος της γκραμσιανής έννοιας της πολιτιστικής ηγεμονίας. Το ζήτημα της πολιτιστικής ηγεμονίας και της άσκησής της ερευνήθηκε στην περίπτωση των ελληνικών ιστορικών και πολεμικών ταινιών, άλλα και γενικότερα στο ρολό των ιστορικών και πολεμικών κινηματογραφικών ταινιών στην προσπάθεια κατασκευής κοινωνικής συναίνεσης τόσο από χώρες με αυταρχικά όσο και από χώρες με δημοκρατικά καθεστώτα. Επίσης στο ίδιο πλαίσιο τέθηκε το ζήτημα του ρόλου των κινηματογραφικών αυτών ταινιών (του συγκεκριμένου είδους και της συγκεκριμένης περιόδου) ως κυρίαρχες και δημοφιλέστερες εκλαϊκευμένες και ευρύτερα διαδεδομένες απεικονίσεις της ιστορίας στη συλλογική μνήμη μιας κοινωνίας όπως η ελληνική και η διατήρηση αυτών των εκδοχών μέχρι και σήμερα. Προσπάθεια της διατριβής αυτής είναι ξεκινώντας από βασικές φιλοσοφικές και κοινωνικό-πολιτικές αναλύσεις να προσεγγίσει τη μελέτη και ανάλυση της συγκεκριμένης κινηματογραφικής παραγωγής μέσα από τις θεωρίες του κινηματογράφου και να επιτρέψει να αναδυθεί το διττό πολιτικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν τα κινηματογραφικά έργα με θέμα την ιστορία και τον πόλεμο. Στα συμπεράσματα διαπιστώνονται τα κοινά ιδεολογικά και ειδολογικά υφολογικά στοιχεία των ιστορικών και πολεμικών ταινιών στην πλειοψηφία των κινηματογραφιών, των αυταρχικών καθεστώτων που αναλύθηκαν και διαπιστώνονται οι επιδράσεις τους από τον αντίστοιχο κινηματογράφο των ΗΠΑ παρά το γεγονός ότι δεν έφτασαν ποτέ την αρτιότητα ή τη διάρκεια και το μέγεθος της επιτυχίας των αμερικάνικων παραγωγών. Αντίθετα εκτιμώνται μάλλον ως κακέκτυπα των αμερικάνικων παραγωγών οι εκδοχές της ιστορικής και πολεμικής ταινίας του ελληνικού κινηματογράφου της επταετίας. Μια μελέτη γύρω από θέματα που αφορούν τον πολιτισμό, την πολιτική και την κουλτούρα όπως αυτά εξελίσσονται και διαμορφώνονται από τις κοινωνίες δεν θα μπορούσε πάρα να οδηγήσει σε μια σειρά νέων ερωτήσεων και ζητημάτων προς περαιτέρω ανάλυση. Ενδεικτικά αξίζει να αναφερθεί το ζήτημα της σχέσης των κινηματογραφικών αναπαραστάσεων του πολέμου και της ιστορίας με την επίσημη ιστοριογραφία την κυρίαρχη αφήγηση της ιστορίας όπως αυτή παραδίδεται μεταπολιτευτικά στην ελληνική εκπαίδευση (κυρίως στις πρώτες βαθμίδες της) αλλά και στη συλλογική ιστορική μνήμη όπως αυτή διαμορφώνεται από τις συνιστώσες που τείνουν κάθε φορά να την επηρεάσουν. Χαρακτηριστικό δείγμα του προβλήματος αποτελεί η προβολή των ταινιών αυτών από την ελληνική ιδιωτική τηλεόραση αλλά και το γεγονός ότι αποτελούν διαρκή και παγιωμένα μοτίβα αφήγησης της ελληνικής ιστορίας τα οποία έχουν παρακολουθήσει κατ’ επανάληψη οι Έλληνες πολίτες εδώ και 40 περίπου χρόνια. Ταυτόχρονα τίθεται το ερώτημα κατά πόσο μπορούν να απαντήσουν σε αυτή τη ρητορική νέες κινηματογραφικές παραγωγές με θέμα την ιστορία. Σε πολιτικό επίπεδο η σχέση του εθνικισμού και της πατριωτικής απολιτικής ρητορικής που διακατέχει συχνά τις ταινίες που μελετήθηκαν στην παρούσα διατριβή παραπέμπει στο γενικότερο μεταπολιτευτικό κλίμα που διαμορφώθηκε στην Ελλάδα αλλά και την υπόλοιπη Ευρώπη εδώ και τουλάχιστον 20 χρόνια.