Σχολικά εγχειρίδια και αρχαιολογικές αφηγήσεις: η κατασκευή της εθνικής ταυτότητας στην Ελλάδα (1952–2010)

Abstract

This thesis investigates the use the archaeological narratives in ancient history textbooks of compulsory education in the construction of the concept of "Greekness", conceived as national identity. Thus, we attempt to identify the main discursive features that compose the concept of Hellenism and to study whether the discursive representations are modified, depending on the context of the historical period. The period under investigation (1952-2010) covers the post-civil war state, the military dictatorship and the post-dictatorship era.The textbooks that were included in this study were used in primary and secondary education. Their parallel study reveals interesting aspects of the vertical synchronization of history education. It is worth noting that it is not intended to make "archaeology" of school knowledge, but to reflect and focus on the formation of modern identity and ideology, conceived as a historical-cultural product. The method that was used is Critical Discourse Analysis (CDA). The analysis focuses on the archaeological narratives of Mycenae and the Acropolis of Athens. Thus, the diachronic study of a chain of texts such as the textbook is an important contribution of this study. The structure of the thesis was organized into three parts. The first one presents the research framework, namely the methodology, the wider field of textbook research, the concepts of nation and the nation state and their dialectic relation with archeology, as well as issues on archaeological narratives and the shape of national identity. Subsequently the institutional framework, which is related to the production, approval and distribution of school textbooks. Outlining the institutional context, the educational reforms of the Greek State of the period studied are presented, along with a theoretical discussion on curricula and textbooks. The presentation of the analysis of the material follows in the second part. It is divided into two chapters: the linguistic analysis and the textual approach. The chapter of the analysis is introduced by a thorough presentation of the research model, to continue with the linguistic analysis and the definition and investigation of linguistic topoi. In the third part, the results of linguistic analysis are highlighted and they are followed by the discussion of the ideological issues that arise. The results of the research have been important and interesting. The systematic investigation of primary school auxiliary school history textbooks clarified the educational and publishing field of the era, while rare textbooks have been collected, identified and analyzed, according to their linguistic and textual parameters. The parallel investigation of high and primary school textbooks revealed the diffusion of ideology between the two school levels, while the historal dimension of the study highlighted the evolution of history textbooks in the context of the history of Greek education. Furthermore, linguistic and textual landmarks have been specified, showing the existence of distinct scientific traditions which have affected the structure of the textbooks. Finally, the analysis of specific topoi suggested thorough readings of the discursive configuration of the modern concept of national identity in Greece.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως αντικείμενο τη διερεύνηση της αξιοποίησης των αρχαιολογικών αφηγήσεων στα σχολικά εγχειρίδια αρχαίας Ιστορίας της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, προκειμένου να διερευνηθεί η κατασκευή της “ελληνικότητας”, νοούμενης ως εθνικής ταυτότητας. Η προβληματική της βασίζεται σε τρεις άξονες: στην αξιοποίηση της αρχαιολογίας στη δόμηση της εθνικής ταυτότητας, στη μελέτη και την έρευνα των σχολικών εγχειριδίων και στην ανάλυση των σχολικών εγχειριδίων ως συνάρτηση της γλώσσας και των κοινωνικών πρακτικών. Η ερευνώμενη περιόδος καλύπτει το μετεμφυλιακό κράτος, τη στρατιωτική δικτατορία και τη μεταπολίτευση. Τα βιβλία που μελετήθηκαν καλύπτουν την εκπαίδευση στο δημοτικό και στο γυμνάσιο. Με την παράλληλη μελέτη εγχειριδίων της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι πρόσφορη η μελέτη του κάθετου συγχρονισμού του γνωστικού αντικειμένου της αρχαίας Ιστορίας. Σημαντική διάσταση αποτελεί ο εντοπισμός και η ταξινόμηση των σχολικών εγχειριδίων Αρχαίας Ιστορίας του δημοτικού, μιας και το πλήθος τους κατά την περίοδο 1950-1969, στο πλαίσιο της χρήσης “βοηθητικών εγχειριδίων”, συντελεί στο συγκεχυμένο της εν λόγω περιόδου. Ως μέθοδος αξιοποιήθηκε η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ), ενώ το υλικό της ανάλυσης επικεντρώνεται στις αρχαιολογικές αφηγήσεις που σχετίζονται με τις Μυκήνες και την Ακρόπολη των Αθηνών, καθιστώντας τη διαχρονική μελέτη “κειμενικών αλυσίδων” σημαντική συμβολή της παρούσας διατριβής. Οι πολλαπλές διαστάσεις της σχολικής και εκπαιδευτικής πραγματικότητας που διερευνήθηκαν οδήγησαν στην οργάνωση της διατριβής σε τρία μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζεται το ερευνητικό πλαίσιο, εννοώντας τα εννοιολογικά και θεσμικά προαπαιτούμενα και συμφραζόμενα: ορίζεται το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας, εννοώντας τη μεθοδολογία, το πεδίο της έρευνας σχολικών εγχειριδίων, τις έννοιες του έθνους και του εθνικού κράτους, όπως και τη διαλεκτική σχέση τους με την αρχαιολογία, τις αρχαιολογικές αφηγήσεις και τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το θεσμικό πλαίσιο το οποίο σχετίζεται με την παραγωγή, την έγκριση και τη διανομή των σχολικών εγχειριδίων. Επίσης, παρουσιάζονται οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του ελληνικού κράτους, όπως και θεωρητική συζήτηση για τα αναλυτικά προγράμματα και τα σχολικά εγχειρίδια. Στο δεύτερο ακολουθεί η παρουσίαση της ανάλυσης του υλικού, συγκεκριμένα η γλωσσολογική ανάλυση και η κειμενική προσέγγιση. Το κεφάλαιο της ανάλυσης ξεκινά με τη διεξοδική παρουσίαση του μοντέλου της έρευνας, συνεχίζοντας με την παρουσίαση της γλωσσολογικής ανάλυσης και στη συνέχεια με τον ορισμό και τη διερεύνηση των κειμενικών θεμάτων. Στο τρίτο μέρος ακολουθεί η ανάδειξη των ευρημάτων του δεύτερου και η συζήτηση των ιδεολογικών ζητημάτων που προκύπτουν. Η συστηματική διερεύνηση της έκδοσης των βοηθητικών σχολικών εγχειριδίων ιστορίας για τις πρώτες τάξεις του δημοτικού διευκρίνησε το εκπαιδευτικό και εκδοτικό πεδίο της εποχής, ενώ συγκεντρώθηκαν, εντοπίστηκαν και αναλύθηκαν γλωσσολογικά και κειμενικά σπάνια βοηθητικά βιβλία. Η παράλληλη διερεύνηση των εγχειριδίων του γυμνασίου ανέδειξε τη διάχυση της ιδεολογίας μεταξύ των δύο βαθμίδων, ενώ η ιστορικότητα της μελέτης, λόγω της ευρείας ιστορικής περιόδου που μελετήθηκε, τη μακρά διάρκεια και την εξέλιξη στο πλαίσιο της ιστορίας της ελληνικής εκπαίδευσης. Επιπλέον, αναδείχθηκαν γλωσσολογικοί-κειμενικοί σταθμοί στην ιστορία της έκδοσης των εγχειριδίων αρχαίας ιστορίας, ενταγμένοι στο συνολικότερο επιστημονικό και/ή πολιτικό πλαίσιο που τα διαμόρφωσε. Τέλος, με την ανάλυση συγκεκριμένων κειμενικών θεμάτων, προτάθηκαν ενδελεχείς αναγνώσεις της δια-Λογικής λειτουργίας τους στην διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας της εθνικής ταυτότητας στην Ελλάδα.