Υποκειμενικότητα και αυτο-παρουσίαση στη γλωσσική διεπίδραση

Abstract

The present study attempts to illuminate linguistic subjectivity from a sociolinguistic perspective, in the broad understanding of the term. Taking into account the inadequate exploration of subjectivity in linguistic reality but also the fact that its examination has been bound to particular linguistic categories, my aim is, first of all, to establish subjectivity’s ubiquitous presence in language. At this point Goffman’s sociological approach appears to be very useful; subsumed under the more general phenomenon of self-presentation, subjectivity in language is viewed as but one aspect of our expression as social subjects and inherent in discourse. The inevitable presence of subjectivity in every utterance shifts the focus of the research to the factors that derermine its specific manifestation. The present work more specifically aims at examining students’ subjectivity in school interaction, and at seeking the parameters that affect its expression. This more specific aim necessitates the study of subjectivity in naturally occurring talk. It also accounts for the selection of Conversation Analysis (CA) –which furthermore complements Goffman’s approach– as a method of analysis. CA’s interest in the organization of talk reveals how the turn-taking system that applies to school interaction sets powerful constraints on students’ linguistic behavior, not only with regard to the expression of their subjectivity, but also in terms of the specific form that the latter takes. On the other hand, students’ turns that deviate from the above system provide them with more conversational space and simultaneously free them –more or less– from the constaints regarding the form of their subjectivity. Thus, students’ behaviour –compliant or non-compliant to system requirements– has clear implications on their subjectivity and reflects how they present and constitute themselves as subjects.

Η παρούσα διατριβή προσεγγίζει το φαινόμενο της υποκειμενικότητας στη γλώσσα από μια κοινωνιογλωσσική, υπό την ευρεία έννοια, οπτική. Με αφετηρία την ελλιπή διερεύνηση του φαινομένου στη γλωσσική χρήση και την αποκλειστική ταύτισή του με μεμονωμένους ενδείκτες, στόχος της έρευνας είναι να στοιχειοθετήσει εν πρώτοις τη σύμφυτη παρουσία της υποκειμενικότητας στον ανθρώπινο λόγο. Καθοριστική για τον σκοπό αυτό είναι η συμβολή της κοινωνιολογικής προσέγγισης του Goffman, η οποία επιτρέπει την υπαγωγή της υποκειμενικότητας στο γενικότερο φαινόμενο της αυτο-παρουσίασης. Σύμφωνα με αυτή την οπτική η υποκειμενικότητα αποτελεί μία όψη της έκφρασης των ατόμων ως κοινωνικών υποκειμένων και εγγενές χαρακτηριστικό της ομιλίας. Η απόδειξη της καθολικής παρουσίας της υποκειμενικότητας στη γλωσσική έκφραση διαμορφώνει και τον επιμέρους στόχο της παρούσας εργασίας, δηλαδή την αναζήτηση των παραγόντων που καθορίζουν την ειδικότερη εκδήλωσή της. Το ενδιαφέρον της έρευνας επικεντρώνεται στη σχολική διεπίδραση και πιο συγκεκριμένα στη μελέτη της υποκειμενικότητας των μαθητών/τριών. Απώτερος στόχος είναι η ανάδειξη των συνεπειών της μορφής με την οποία εκδηλώνεται η υποκειμενικότητα των μαθητών/τριών στην παρουσίαση του εαυτού τους. Για τη μελέτη της υποκειμενικότητας στη γλωσσική χρήση επιλέγεται η Ανάλυση Συνομιλίας (Α.Σ.), η οποία με βασικό μέλημα την περιγραφή της δόμησης του λόγου, αποκαλύπτει πώς η οργάνωση των συνεισφορών στη βάση της διαδοχής επηρεάζει την εκδήλωση της υποκειμενικότητας. Ειδικότερα, το σύστημα οργάνωσης του λόγου στη σχολική διεπίδραση επιδρά τόσο στη δυνατότητα έκφρασης της υποκειμενικότητας των μαθητών/τριών όσο και στην ειδικότερη έκφανσή της. Αντιθέτως, η παραβίασή του από τα παιδιά αυξάνει τον χώρο που δικαιούνται οι μαθητές/τριες για την αυτο-έκφρασή τους και επιπλέον συνδυάζεται με ελεύθερες, ως επί το πλείστον, μορφές εκδήλωσης της υποκειμενικότητάς τους, δηλαδή μη προκαθορισμένες από τον καθηγητή. Η συμμορφούμενη ή μη προς τις απαιτήσεις του συστήματος συμπεριφορά των παιδιών έχει, όμως, συνέπειες στο πώς παρουσιάζονται ως μαθητές/τριες αλλά και στο πώς διαμορφώνονται γενικότερα ως υποκείμενα (παθητικά vs ενεργά).