Ο ρόλος της χρείας στη ρητορική εκπαίδευση της ύστερης αρχαιότητας

Abstract

The thesis aims to study the educational function of one of the progymnasmata, the chreia, emphasizing the practice of this exercise mainly in the rhetorical schools. The constructive method was followed, namely the analysis and the interpretation of the content of the written sources, their basic ideas and their information. The thesis is divided in six chapters. The first summarizes the history of the progymnasmata, their typology and the expessive means of the exercise of the chreia. The 2nd chapter refers to the specific educational dimensions of the progymnasmata, such as the role of the teachers and their methodology, the origins of the content of the progymasmata and their main topics. The 3rd chapter emphasizes the functional role of the chreia in the three levels of education. The analysis of the content of school books from Egypt (2nd - 4th cent. A.D) reveals the function of the chreia in primary and secondary education. Chriae, as well as maxims and certain verses of the homeric poems and the tragic poetry, were the first texts which aimed at the improvement of writing and reading. The elaboration of the chreia was the basic pattern on which the students were based to develop the first coherent text with introduction, main part and epilogue. This structure was impoved by Aphtonius (5th c. A.D.) and formed the pattern of text analysis for the rhetorical schools from Byzantium till the 18th century. The 4th chapter contains the commentary and the contrastive analysis of the remaining rhetorical books about the role of the chreia. The texts of rhetoric teachers from 2nd to 6th c. A.D. (Theon, Cointilianus, Hermogenes, Aphtonius, Nikolaos, John of Sardis) were used as sourses. The 5th chapter researches the function of the chriae in the philosophical biography of Diogenes Laertius (3rd c. A.D.) Chriae in Diogenes Laertius emphasize the character and the mentality of the main philosophers, present their basic ideas and have an guiding role providing people with practical philosophy in their daily life. In the 6th chapter the influence of the progymnasmata and the chreia in the modern education are shown. Researching the school books and the curricula of the lesson of essay writing in the Greek schools, mainly from 1874 to the first decades of the 20th century, we can find similarities with the progymnasmata as far as the methodology, the content and the pursuing aims are concerned. The methological procedure and the content of the exercises can be compared to equivalents of the grammatistes and teachers of rhetoric. In the same chapter, modern methods of creative restoration and modern adaptation of the progymnasmata methodology are described. Academic articles and successful teaching applications from the 80’s in American schools and universities are presented. The aim of these exercises is to enable the students to understand the way of composing a persuasive text using the methodology of progymnasmata. In conclusion, the chriae were not only short comical or advisory texts with a parenthetical function. The present thesis shows their multifarious role in the education and the ancient literature. The thesis may function as a motivation for more investigation of other dimensions of the chriae (philosophical, humorous, theatrical, moral, doxographical, modern adaptation in the education etc.). The dissertation is completed with an extensive index which contains: a) the original text and its translation in Modern Greek of the chapters of chreia in the Progymnasmata b) text and translation of one of the examples of the chreia elaboration in Libanius and c) record and translation of the 564 chriae found in the books of Diogenes Laertius d) summary in English.

Ο σκοπός της διατριβής ήταν να διερευνήσει την εκπαιδευτική λειτουργία ενός από τα προγυμνάσματα, της χρείας, δίνοντας έμφαση στις ρητορικές σχολές. Χρησιμοποιήθηκε η ερμηνευτική μέθοδος έρευνας, η ανάλυση δηλαδή του περιεχομένου των γραπτών πηγών, των βασικών ιδεών και των πληροφοριών τους με σκοπό την ερμηνεία του περιεχομένου τους και την άντληση στοιχείων συναφών με το στόχο της διατριβής. Στόχος των προγυμνασμάτων ήταν η αρωγή των μαθητών στη σύνθεση κειμένων και ρητορικών λόγων. Μπορεί να θεωρηθούν οι πρώτες μικροεκθετικές ασκήσεις. Η διατριβή χωρίζεται σε έξι κεφάλαια. Το 1ο, δίνει τα απαραίτητα στοιχεία για την ιστορική διαδρομή των προγυμνασμάτων, της τυπολογίας και των εκφραστικών τρόπων της άσκησης της χρείας. Το 2ο κεφάλαιο αναφέρεται σε συγκεκριμένες παιδαγωγικές διαστάσεις των προγυμνασμάτων, όπως στο ρόλο των δασκάλων και τη μεθοδολογία τους, στις πηγές προέλευσης και τη θεματολογία των προγυμνασμάτων. Το 3ο κεφάλαιο προβάλλει τη λειτουργία της χρείας στις τρεις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Η μελέτη σχολικών τετραδίων από την Αίγυπτο (2ος-4ος αι. μ.Χ.) αποδεικνύει πως οι χρείες ανήκουν στα πρώτα μικροκείμενα τα οποία είχαν ως στόχο τη βελτίωση στη γραφή και την ανάγνωση. Μάλιστα η επεξεργασία της χρείας αποτέλεσε το βασικό σχέδιο στο οποίο στηρίζονταν οι μαθητές για την ανάπτυξη του πρώτου συνεκτικού κειμένου με εισαγωγή, κύριο μέρος και επίλογο. Το σχέδιο αυτό τελειοποιήθηκε από τον Αφθόνιο (5ος αι. μ.Χ.) και λειτούργησε ως το πρότυπο ανάλυσης για τις ρητορικές σχολές μέχρι και τον 18ο αιώνα. Στο 4ο κεφάλαιο γίνεται σχολιασμός και συγκριτική θεώρηση των σωζόμενων ρητορικών εγχειριδίων για το ρόλο της χρείας. Ως πηγές χρησιμοποιούνται κείμενα ρητοροδιδασκάλων του 2ου – 6ου αι. μ.Χ. (Θέων, Κοϊντιλιανός, Ερμογένης, Αφθόνιος, Νικόλαος, Ιωάννης εκ Σάρδεων). Το 5ο κεφάλαιο διερευνά τη λειτουργία των χρειών στη φιλοσοφική βιογραφία του Διογένη Λαέρτιου (3ος αι. μ.Χ). Στο έργο αυτό οι χρείες κατά κύριο λόγο προβάλλουν το ήθος των φιλοσόφων, παρουσιάζουν ένα μέρος από τις βασικές ιδέες τους και λειτουργούν με σκοπό καθοδηγητικό εν είδει πρακτικής φιλοσοφίας. Στο 6ο κεφάλαιο εξετάζεται η επίδραση των προγυμνασμάτων και της χρείας στη νεότερη και σύγχρονη εκπαίδευση. Η μελέτη των προδρομικών και σχολικών βιβλίων καθώς και των αναλυτικών προγραμμάτων για το μάθημα της Έκθεσης στα νεοελληνικά σχολεία, κυρίως από το 1874 ως και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, διαπιστώνει ομοιότητες με τα προγυμνάσματα στη μεθοδολογία, το περιεχόμενο και τους επιδιωκόμενους σκοπούς. Στόχος ήταν η σταδιακή απελευθέρωση της επινοητικότητας των μαθητών. Συνήθως όμως ακολουθούνταν μια τυποποιημένη χρήση των σχεδίων εκθέσεων. Στο ίδιο κεφάλαιο περιγράφονται σύγχρονες προσπάθειες επαναφοράς της μεθοδολογίας των προγυμνασμάτων. Παρουσιάζονται άρθρα και διδακτικές εφαρμογές από τη δεκαετία του 80 και εφεξής σε τμήματα κλασικών σπουδών και ρητορικής των ΗΠΑ αλλά και αντίστοιχες προσπάθειες σε μικρότερες βαθμίδες εκπαίδευσης. Ο στόχος των ασκήσεων ήταν η ενίσχυση των μαθητών/φοιτητών στην κατανόηση της σύνθεσης ενός πειστικού κειμένου/λόγου μέσω της θεωρίας των προγυμνασμάτων. Οι δημιουργοί αυτών των προγραμμάτων επικεντρώθηκαν στη δημιουργική προσαρμογή των ασκήσεων στη σύγχρονη εκπαίδευση. Χρησιμοποίησαν είτε επιλεγμένα κείμενα από την αρχαιότητα είτε σύγχρονα πραγματοποιώντας ένα δημιουργικό διάλογο του παρελθόντος με το παρόν. Εν κατακλείδι, οι χρείες δεν πρέπει να αντιμετωπιστούν μόνο ως μικροκείμενα χιουμοριστικού ή συμβουλευτικού χαρακτήρα ή ως μικροπαρεκβάσεις. Η μακραίωνη διατήρησή τους, κυρίως όμως η ενδελεχής μελέτη της λειτουργίας τους στην εκπαίδευση και στην αρχαία γραμματεία καταδεικνύουν την πολυμέρειά τους. Έτσι μπορεί κανείς να διερευνήσει και άλλες διαστάσεις τους (ηθογραφικές, δοξογραφικές-ιδεολογικές, φιλοσοφικές, ευτράπελες-θεατρικές, διασκευές τους στη σύγχρονη εκπαίδευση κ.ά.), πέρα των στόχων της παρούσας διατριβής. Η διατριβή ολοκληρώνεται με ένα παράρτημα στο οποίο περιλαμβάνονται: α) το πρωτότυπο κείμενο και η μετάφρασή του στη νέα ελληνική των κεφαλαίων για τη χρεία στα σωζόμενα Προγυμνάσματα, β) κείμενο και μετάφραση παραδείγματος επεξεργασίας της χρείας από το Λιβάνιο γ) αποδελτίωση και μετάφραση των 564 ευρεθεισών χρειών από τους Βίους του Διογένη Λαέρτιου και δ) περίληψη στην αγγλική γλώσσα.