Μαγεία, μάγοι και υπερφυσικά φαινόμενα στο αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα

Abstract

The aim of this thesis is to find magical practices and supernatural phenomena in the Ancient Greek Novel and to investigate their function in the plot. The appearance of these subjects in the Ancient Greek Novel is justified by the interests of the Imperial Period and is attested from the Magical Papyri. The search is restricted to the three sophistic novels of Longus, Achilles Tatius and Heliodorus, and references are made to the novels of Chariton and Xenophon of Ephesus, in order to have a spherical view. They are studied some common themes, as epiphanies and dreams. Other themes are inventions of the novelists, as chastity ordeals and “resurrections”. Magic is meant in literal way (magical practices as necromancy, magical means as potions, herbs and magical objects as rings and amulets) and in metaphorical way (e.g. the magic of the beauty or the magic of speech). The three writers have many common elements with different perspective. Longus insists on supernatural phenomena, Achilles Tatius in paradoxa and Heliodorus considers magic seriously and makes frequent references to miracles. In conclusion, the magical practices and means and the supernatural phenomena are not decorative elements, but basic in the development of the story. The thesis shows that they are necessary in order to resolve difficult situations and at the same time they serve the double purpose of the novelists, which is both learning and pleasure.

Σκοπός της διατριβής είναι να εντοπίσει στοιχεία μαγείας και υπερφυσικά φαινόμενα στο ΑΕΜ και να διερευνήσει τον τρόπο που λειτουργούν ως στοιχεία της αφηγηματικής τεχνικής. Η παρουσία των σχετικών θεμάτων στο ΑΕΜ δικαιολογείται από την εποχή της ακμής του, τους Αυτοκρατορικούς χρόνους (1ος – 4ος αι. μ.Χ) και επιβεβαιώνεται από άλλες πηγές, όπως οι Μαγικοί Πάπυροι. Η μελέτη περιορίζεται στα τρία «σοφιστικά» μυθιστορήματα του Λόγγου, του Αχιλλέα Τατίου και του Ηλιοδώρου. Όπου κρίνεται σκόπιμο γίνεται μνεία στα μυθιστορήματα του Χαρίτωνα και του Ξενοφώντα του Εφεσίου, προκειμένου να σχηματίσουμε ολοκληρωμένη άποψη. Κάποια υπερφυσικά φαινόμενα αποτελούν κοινούς λογοτεχνικούς τόπους, όπως οι θεϊκές επιφάνειες, ή οι σωτηρίες έκθετων βρεφών. Κάποια άλλα αποτελούν πρωτότυπα μοτίβα του ΑΕΜ, όπως οι δοκιμασίες αγνότητας και οι «νεκραναστάσεις». Όσον αφορά τη μαγεία, γίνεται λόγος για μαγεία με την κυριολεκτική έννοια του όρου, που περιλαμβάνει μαγικές πρακτικές (όπως είναι οι εξορκισμοί, η νεκρομαντεία, η θεραπεία βασκανίας), μαγικά μέσα (φίλτρα και επωδές) και αντικείμενα (δαχτυλίδια, φυλαχτά) και για μαγεία με την μεταφορική έννοια, όπως για παράδειγμα μαγεία του κάλλους ή του λόγου. Η ομαδοποίηση και η καταλογογράφηση των στοιχείων μαγείας και των υπερφυσικών φαινομένων, αναδεικνύει τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στους συγγραφείς. Πολλά στοιχεία είναι κοινά στους τρεις συγγραφείς, όμως ο καθένας τα διαχειρίζεται με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τους σκοπούς του και την ιδιαιτερότητα του έργου του. Στον Λόγγο δίνεται έμφαση στο υπερφυσικό στοιχείο, στον Αχιλλέα Τάτιο στο παράδοξο, ενώ στον Ηλιόδωρο παρατηρείται μία σοβαρή αντιμετώπιση της μαγείας και συχνές αναφορές σε θαύματα. Η μελέτη δείχνει ότι δεν πρόκειται για αδρανή και παρένθετα στοιχεία, αλλά για ενεργά συστατικά της αφηγηματικής ύλης. Τελικά αποδεικνύεται ότι τα στοιχεία της μαγείας και τα υπερφυσικά φαινόμενα αποτελούν μία συγγραφική σύμβαση για τη λύση αδιέξοδων καταστάσεων και την εξασφάλιση του αίσιου τέλους, που υπηρετεί τον διπλό στόχο των συγγραφέων, την τέρψη και τη διδαχή. Ο Λόγγος επεξεργάζεται τα θέματα της ποίησης κυρίως του Θεοκρίτου και τα μοτίβα του ΑΕΜ και τους δίνει μία ρεαλιστική χροιά. Ο Αχιλλέας Τάτιος αντιμετωπίζει με ειρωνική διάθεση τυπικά στο ΑΕΜ υπερφυσικά φαινόμενα. Επιπλέον, κάνει σαφείς αναφορές σε μαγικές πρακτικές, τις οποίες συνδέει με θεατρικά τεχνάσματα και τις παρωδεί. Τα Αιθιοπικά είναι το μυθιστόρημα με την πιο έντονη παρουσία του υπερφυσικού – θεϊκού στοιχείου. Ο Ηλιόδωρος αναφέρεται σε όλες τις γνωστές μαγικές πρακτικές της εποχής και προχωρεί σε διάκριση της «λευκής» μαγείας και της «μαύρης» μαγείας. Γενικά ο Ηλιόδωρος είναι πιο ενημερωμένος από τους ομοτέχνους του σε θέματα μαγείας, τα οποία και καταδικάζει. Τα κείμενα των τριών συγγραφέων απαιτούν τη δυναμική ανταπόκριση του αναγνώστη. Στην περίπτωση του Λόγγου ο αναγνώστης πρέπει να δει πίσω και πέρα από την προσποιητή αφέλεια των χαρακτήρων, στο μυθιστόρημα του Αχιλλέα Τατίου να διακρίνει την ειρωνεία και το παιχνίδι ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το εἶναι και στα Αἰθιοπικὰ να λύσει τα αινίγματα που έχει θέσει ο συγγραφέας και να συνθέσει μία ενιαία ιστορία μέσα από τις αποσπασματικές πληροφορίες.