Λογοτεχνία και ηθική γνώση

Abstract

The research hypothesis of the dissertation pertains to the general issue of the relationship between literature and ethical thinking. It focuses on the possible contribution of literature to the expansion and cultivation of moral or ethical knowledge. Exploring this dimension of the ancient quarrel regarding the relations between philosophy and poetry, first thematized by Plato, in contemporary terms, the dissertation aims to highlight the cognitive background of the relationship in question, to exemplify the peculiar features of the contribution of literature to ethical knowledge and to examine the role of empathy in this process. The dissertation deals with the main arguments of contemporary philosophers in the Anglo-American analytic tradition who adopt a certain stance towards the two areas of moral reflection and literary expression. These philosophers dwell on the most crucial parameters of the modern debate, displaying a positive attitude towards the contribution of literature to both ethical knowledge, broadly interpreted, and to the theoretical discussions of moral philosophy. The analysis proposed, involves the comparative study of their central positions in the light of the recent critical reception of their work. The first part of the dissertation provides a thorough presentation of their theories and an attempt at an assessment of the arguments for and against their basic claims, in the context of the debate concerning the relations between literature and moral thought. It leads to certain conclusions which are further evaluated and elaborated in order to refine the articulation of the philosophical premises of the dissertation. With respect to the methodological approach to be adopted special attention is given to the writings of Martha Nussbaum who has largely contributed to the revival of the ancient quarrel in modern terms, through the development of her thesis recognizing a cognitive content in emotions considered as evaluative judgments, and, more generally, through her extensive studies of Aristotelian moral philosophy and of its possible applications to the ethical construal and criticism of modern literature. The dissertation examines also the theories defended by Colin McGinn, Alison Denham, Noël Carroll and Alice Crary, who acknowledge a cognitive content in literature, defending either strong (McGinn) or moderate (Denham, Crary) versions of moral realism and cognitivism. Moreover, the positive appraisal of these theories is accompanied by the critical examination and rejection of non-cognitivist accounts of literature, such as the "no-knowledge theory" put forth by Peter Olsen and Stein Haughom Olsen, as well as Richard Posner's relativist assaults against the prospect of drawing any ethical conclusions from the study of literature. All the above considerations contribute to the elucidation of the philosophical tools making possible the formulation of the basic positions of the participants in the modern debate and the orientation of the research pursued in the dissertation within the framework of contemporary philosophical discussions. The ethical reading of particular realistic novels of the 19th and the 20th centuries, by Charlotte Brontë, Alexander Papadiamantis, Ian McEwan and Nick Themelis, drawing on the conclusions reached in the first part of the dissertation, constitutes the second part. It reveals the way literature may contribute to the testing of philosophical projects. More particularly it helps disclose the salient role of empathy in the expansion and refinement of ethical knowledge. The results of the critical discussions summarized above are the following: A) Ethics and literature are able to communicate against the background of extended notions of objectivity and rationality which include emotions construed as rational modes of thinking while also expressing feeling. Thus, one can ascertain the cognitive contribution of literature to ethical thinking by means of the appropriate study of the emotions conveyed to the readers who are able to experience and "re-enact" them. B) The ethical research in realistic novels in the second part of the dissertation makes possible the confirmation and explication of the contribution of empathy not only as an expected reader's response to the plot of the story but also through a study of the results of exercising or failing to exercise empathy by the heroes of novels in their fictional lives. C) Ethical knowledge becomes enriched by literature, thanks to the double function of empathy in it, explored and defended in the dissertation. Empathy on the one hand extends the phenomenological repertoire of ethical stances and reveals the beliefs and values which inspire them, and on the other confirms the presence of a shared human nature which can function as a basis for the coexistence and eventually the convergence and the synthesis of a variety of ethical beliefs in a liberal and pluralistic spirit.

Το αντικείμενο της διατριβής εντάσσεται στην ευρύτερη προβληματική των σχέσεων λογοτεχνίας και ηθικού στοχασμού. Ειδικότερα η διατριβή εστιάζεται στην ενδεχόμενη συμβολή της λογοτεχνίας στη διεύρυνση και καλλιέργεια της ηθικής γνώσης. Στο πλαίσιο αυτής της σύγχρονης διάστασης της παλαιάς διαμάχης για τη σχέση των δύο πεδίων έκφρασης και στοχασμού η διατριβή στοχεύει στην ανάδειξη του γνωστικού υπόβαθρου της εν λόγω σχέσης, στη συγκεκριμενοποίηση του τρόπου συμβολής της λογοτεχνίας στην ηθική γνώση και στην εξέταση του ρόλου της ενσυναίσθησης σε αυτή τη συμβολή. Η διατριβή χρησιμοποιώντας φιλοσοφικά εννοιολογικά εργαλεία εξετάζει επιχειρήματα σύγχρονων φιλοσόφων της αγγλοαμερικανικής αναλυτικής παράδοσης οι οποίοιτοποθετούνται ως προς το γνωστικό και αληθειακό υπόβαθρο των δύο πεδίων και οι οποίοι με το έργο τους αναδεικνύουν τις κυριότερες παραμέτρους της σύγχρονης προβληματικής υιοθετώντας ως επί το πλείστον όχι μόνο μία θετική στάση ως προς τη συνεισφορά της λογοτεχνίας στην ηθική γνώση αλλά και ως προς τις θεωρητικές διερευνήσεις της ηθικής φιλοσοφίας. Στην πορεία αυτής της εξέτασης αντιπαρατίθενται οι απόψεις των φιλοσόφων, των οποίων το έργο εξετάζεται από τη διατριβή, τόσο μεταξύ τους όσο και με απόψεις που διατυπώθηκαν στο πλαίσιο της ευρύτερης υποδοχής των τοποθετήσεων τους από τη φιλοσοφική κοινότητα. Η διεξοδική κριτική παρουσίαση της σύγχρονης επιχειρηματολογίας ως προς τη φύση και τη σχέση των δύο πεδίων και η εκτεταμένη αναφορά στις θεωρίες αλλά και στα αντεπιχειρήματα και ενστάσεις που διατυπώθηκαν γι' αυτές στο πρώτο μέρος της διατριβής, δίνει τη δυνατότητα της συναγωγής συμπερασμάτων τα οποία αξιοποιούνται προκειμένου να διαμορφωθούν οι φιλοσοφικές προκείμενες της διατριβής. Στο πλαίσιο αυτής της μεθοδολογικής προσέγγισης ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στις θέσεις της Martha Nussbaum, η οποία με τις τοποθετήσεις της σχετικά με το γνωστικό υπόβαθρο των συναισθημάτων, θεωρούμενων ως αξιολογικές, κρίσεις αλλά και τις ευρύτατες μελέτες της στο χώρο της αρχαίας ηθικής φιλοσοφίας έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην αναβίωση της παλαιάς διαμάχης με σύγχρονους όρους. Η εξέταση των τοποθετήσεων και θεωριών των Colin McGinn, Alison Denham, Noël Carroll και Alice Crary, οι οποίες υποστηρίζουν το γνωστικό υπόβαθρο της λογοτεχνίας, κινούμενες μεταξύ ισχυρών (McGinn) και μετριοπαθών ρεαλιστικών και γνωσιοκρατικών προσεγγίσεων (των υπολοίπων) αλλά και η αντιμετώπιση της μη γωνσιοκρατικής, μη αληθειακής προσέγγισης της λογοτεχνίας εκ μέρους των Peter Lamarque και Stein Haughom Olsen και των επιθέσεων στην όποια δυνατότητα συναγωγής ηθικών συμπερασμάτων από τη λογοτεχνία εκ μέρους του Richard Posner, συμβάλλουν στη διευκρίνηση των φιλοσοφικών όρων διεξαγωγής του σχετικού διαλόγου και στην ένταξη της θέσης της διατριβής στο υπάρχον φιλοσοφικό πλαίσιο. Επιπλέον η εξέταση ρεαλιστικών μυθιστορημάτων του 19ου και 20ου αιώνα των Charlotte Brontë, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Ian McEwan και Νίκου Θέμελη και η επιχειρούμενη ηθικοφιλοσοφικήτους ανάλυση στο δεύτερο μέρος της διατριβής, αποκαλύπτουν τον τρόπο συμβολής τηςλογοτεχνίας στις ηθικές φιλοσοφικές διερευνήσεις αλλά και τον υποστηριζόμενο από αυτήτη διατριβή εξέχοντα ρόλο της ενσυναίσθησης. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω διερευνήσεων και της συγκεκριμένης μεθοδολογικής προσέγγισης προέκυψαν τα εξής αποτελέσματα. Α) τόσο η ηθική όσο και η λογοτεχνία μπορούν να συνομιλούν στο πλαίσιο μιας διευρυμένης έννοιας αντικειμενικότητας και ορθολογικότητας η οποία αναδεικνύει τη γνωστική διάσταση των προκαλούμενων από την ανάγνωση της λογοτεχνίας συναισθημάτων, τη συνάφεια μιας μινιμαλιστικής έννοιας της αλήθειας προκειμένου για τη συναγωγή ηθικών φιλοσοφικών συμπερασμάτων κανονιστικής ηθικής από τη μελέτη της λογοτεχνίας καθώς και την ανάδειξη της ανθρωποκεντρικής διάστασης των ηθικών ιδιοτήτων στο πλαίσιο ενός ανθρωποκεντρικού ηθικού ρεαλισμού. Β) οι ηθικοφιλοσοφικές αναλύσεις των λογοτεχνικών έργων έδωσαν τη δυνατότητα να επιβεβαιωθεί και διερευνηθεί ο τρόπος συμβολής της λειτουργίας της ενσυναίσθησης στα ρεαλιστικά μυθιστορήματα τόσο μέσα από την υιοθέτηση της πρωτοπρόσωπης υποκειμενικής οπτικής γωνίας των ηρώων εκ μέρους του αναγνώστη, στο πλαίσιο της αναγνωστικής ανταπόκρισης, όσο και μέσω της συναγωγής συμπερασμάτων από την παρακολούθηση των αποτελεσμάτων της θεματοποίησης της ενσυναίσθησης από τον συγγραφέα καθώς την υιοθετούν ή αποτυγχάνουν να την υιοθετήσουν οι ήρωες του μυθιστορήματος. Γ) η ηθική γνώση εμπλουτίζεται μέσω της λογοτεχνίας καθώς μέσω της διπλής λειτουργίας της ενσυναίσθησης αφενός διευρύνεται το φαινομενολογικό ρεπερτόριο των ηθικών στάσεων και συνδέεται με τις πεποιθήσεις και τις αξίες που τις εμπνέουν, αφετέρου αναδεικνύεται η ύπαρξη μιας ανθρώπινης φύσης ως θεμέλιο που καθιστά εφικτή τη συνύπαρξη και ενίοτε τη σύνθεση ποικίλων ηθικών πεποιθήσεων στη βάση της ελευθερίας και της πολιτισμικής διαφοροποίησης.