H δεκαετία του 1940 στη ρητορική των ελληνικών παρατάξεων: η πολιτική χρήση του παρελθόντος κατά την περίοδο 1950-1967

Abstract

Η δεκαετία του 1940 επιβιώνει ως παρελθόν και χρησιμοποιείται στη ρητορική των παρατάξεων, την περίοδο 1950-1967, με τη μορφή τριών διαφορετικών και ανταγωνιστικών μεταξύ τους αφηγήσεων. Η συγκρότηση των αφηγήσεων αυτών και στη συνέχεια η χρήση τους, όπως πολλές φορές αναφέρθηκε, δεν αφορά το ίδιο το παρελθόν, τα γεγονότα και την ερμηνεία τους, αλλά το παρόν· τις πολιτικές ανάγκες κάθε παράταξης, όπως αυτές υπαγορεύτηκαν από τη συγκυρία, το πολιτικό κλίμα και τους ανταγωνισμούς της μετεμφυλιακής πολιτικής σκηνής. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποια ήταν η απήχηση των εν λόγω αφηγήσεων στην κοινή γνώμη της εποχής και κάτι τέτοιο θα ξεπερνούσε κατά πολύ τους στόχους αυτής της μελέτης. Είναι πάντως βέβαιο πως η συγκρότηση συγκεκριμένων ερμηνειών για τα γεγονότα της δεκαετίας του 1940, η επίκληση ή η αποσιώπηση ορισμένων από αυτά και η τελετουργική τους μνημόνευση μέσα από την καθιέρωση επίσημων εθνικών ή ανεπίσημων επετείων, συνιστά από την πλευρά των πολιτικών ελίτ συνειδητή προσπάθεια διαμόρφωσης και, ως ένα βαθμό, ελέγχου της συλλογικής μνήμης. Σε αυτή τη διαδικασία πιο ευνοημένοι ήταν οι νικητές του εμφυλίου πολέμου. Έχοντας στη διάθεσή τους τον κρατικό μηχανισμό, τα σώματα ασφαλείας, την εκπαίδευση και μια σημαντική μερίδα του Τύπου, μπορούσαν να γράψουν και να ξαναγράψουν την ιστορία της δεκαετίας του 1940 προκειμένου να την χρησιμοποιήσουν στον πολιτικό τους λόγο. Ωστόσο και οι ηττημένοι, παρόλο που οι συνεχείς διώξεις και ο κοινωνικός και πολιτικός στιγματισμός τους διαιώνιζαν την ήττα, δεν έμειναν χωρίς πολιτική έκφραση. Η ελληνική Αριστερά ανασυγκροτήθηκε πολιτικά σχεδόν αμέσως μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, αποκτώντας νόμιμο κομματικό φορέα και εκδίδοντας εφημερίδες. Παράλληλα, μέσω του εκδοτικού μηχανισμού του ΚΚΕ στην υπερορία, τόσο η κομματική ιστορία όσο και η ιστορία της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου γράφτηκαν ακόμη μια φορά και σε διαφορετική εκδοχή. Παρόλα αυτά καμία από τις τρεις παρατάξεις δεν κατάφερε να συγκροτήσει μια κοινά αποδεκτή μνήμη των γεγονότων της εν λόγω δεκαετίας. Η συλλογική μνήμη της ελληνικής κοινωνίας παρέμεινε διαιρεμένη, διασώζοντας και τις τρεις ανταγωνιστικές αφηγήσεις για τη δεκαετία του 1940. Οι αφηγήσεις αυτές, κατά κάποιον τρόπο, συνοψίζονται στον πολιτικό λόγο των παρατάξεων, αποτελώντας 356 συνάρτηση του ρόλου που έπαιξε η αντίστοιχη παράταξη (η Δεξιά, το Κέντρο και η Αριστερά) στο παρελθόν, αλλά και του ρόλου που διαδραμάτιζε στο παρόν και διεκδικούσε για το μέλλον. Η διαδικασία συγκρότησης των διαφορετικών μεταξύ τους και ανταγωνιστικών αφηγήσεων για τα γεγονότα της δεκαετίας του 1940 και στη συνέχεια η ενσωμάτωσή τους στην πολιτική επικοινωνία των κομμάτων με τους ψηφοφόρους τους, αποκαλύπτουν τη διαλογική σχέση ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν, στη μνήμη και στη λήθη, αλλά και τη μεγάλη σημασία που έχει για την εξουσία η δυνατότητα παρέμβασης στην εικόνα που έχει μια κοινωνία για το παρελθόν της. Στην ανά χείρας διατριβή εξετάστηκαν αφενός οι λειτουργίες που επιτέλεσε κατά καιρούς το παρελθόν στην πολιτική ρητορική και αφετέρου η διαδικασία συγκρότησης των ανταγωνιστικών μεταξύ τους αφηγήσεων για τα γεγονότα της δεκαετίας του 1940, η σχέση τους με το πολιτικό κλίμα και οι διαφοροποιήσεις που υπέστησαν σε όλη την περίοδο 1950-1967. Οι λειτουργίες του παρελθόντος στην πολιτική ρητορική Πολιτική ταυτότητα Οι τρεις παρατάξεις, Δεξιά, Κέντρο και Αριστερά, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου επιδιώκουν τη συγκρότηση μιας συμπαγούς ιδεολογικής και πολιτικής ταυτότητας. Για κάθε παράταξη, η ταυτότητα αυτή έπρεπε να την καθιστά ευδιάκριτη από τις άλλες δύο, να εκφράζει τους στόχους της, να αφηγείται την ιστορία της και να μπορεί να αποτελέσει άξονα παραταξιακής συσπείρωσης.