Προς μια εμμενειοκρατική σύλληψη του κοινωνικού: Baruch Spinoza και Pierre Bourdieu

Abstract

The central research question of this dissertation concerns the possibility of formulating a non-relativist yet also non-foundationalist social ontology. By means of approaching, side by side, the philosophy of Baruch Spinoza and the sociological thought of Pierre Bourdieu, various aspects of this question are explored. The point of departure and the persistent horizon of my argument is the concept of immanence, which (according to my hypothesis) constitutes the ground for the emergence and development of, and the correlation between, all the other important concepts I examine within these systems of thought. As I attempt to demonstrate in the first chapter, the issue of method, and concomitantly the issue of the type of concepts involved, is, in essence, the issue of the relationship between the thinker and his/her object of thought —in this case, the social world. Thus, the joint reading of the two thinkers is guided by their central concepts, which refer, more or less, to analogous elements of social reality. The principal axis of my work is the relationship between the individual and his/her social environment, conceived as a relation of mutual constitution and modification. In the same light, the concept of ideology is also considered –a concept absent from both systems of thought, yet present and significant as the mechanism through which things are perceived, comprehended and infused with meaning. Here, emphasis is placed on the importance of the body (and, concomitantly, of its practical involvement with its mundane surroundings), in contrast to any dualist stance persisting on an absolute distinction between mind and body, “idea” and “action”. Finally, I attempt to show that both Spinoza and Bourdieu do not merely describe the social world, but rather put forward a way of being: a mode of existence. Sub specie aeternitatis and practical sense, as the culminating points of their respective theories, underscore the importance of our ties to things and to other people, and draw attention to the immanent possibility of freedom within a world of necessity.

Κεντρικό ερευνητικό ερώτημα της παρούσας διατριβής αποτελεί η δυνατότητα συγκρότησης μιας μη σχετικιστικής και συγχρόνως μη θεμελιωτικής κοινωνικής οντολογίας. Μέσα από τη φιλοσοφία του Μπαρούχ Σπινόζα και την κοινωνιολογική σκέψη του Πιερ Μπουρντιέ, όπως αυτές προσεγγίζονται από κοινού, διερευνώνται πτυχές του συγκεκριμένου ερωτήματος. Σημείο εκκίνησης και διαρκής ορίζοντας του επιχειρήματός μου είναι η έννοια της εμμένειας, η οποία, σύμφωνα με την υπόθεσή μου, συνιστά το έδαφος ανάδυσης, ανάπτυξης και συσχετισμού όλων των άλλων εννοιών εντός και των δυο συστημάτων σκέψης. Όπως επιχειρώ να δείξω στο πρώτο κεφάλαιο, το ζήτημα της μεθόδου και του είδους των εννοιών είναι, επί της ουσίας, το ίδιο το ζήτημα της σχέσης του στοχαστή με το αντικείμενό του –εν προκειμένω, με τον κοινωνικό κόσμο. Έτσι, η από κοινού ανάγνωση των δύο στοχαστών γίνεται με οδηγό κεντρικές τους έννοιες, οι οποίες αναφέρονται, λίγο πολύ, σε ανάλογα στοιχεία της κοινωνικής πραγματικότητας. Βασικό άξονα της εργασίας αποτελεί η σχέση του ατόμου με το κοινωνικό του περιβάλλον ως σχέση αμοιβαίας συγκρότησης και τροποποίησης. Υπό το ίδιο πρίσμα προσεγγίζεται και η έννοια της «ιδεολογίας», απούσα καθεαυτή και απ’ τα δυο συστήματα σκέψης, παρούσα και σημαντική ωστόσο ως ο μηχανισμός πρόσληψης, κατανόησης και νοηματοδότησης των πραγμάτων. Τονίζεται εδώ η σημασία του σώματος και συναφώς της πρακτικής του εμπλοκής, σε αντίθεση με τη δυϊστική αντίληψη περί απόλυτης διάκρισης ανάμεσα στο πνεύμα και το σώμα, την «ιδέα» και την «πράξη». Τέλος, επιχειρώ να δείξω πως τόσο ο Σπινόζα όσο και ο Μπουρντιέ, δεν περιγράφουν απλώς τον κοινωνικό κόσμο, αλλά προτείνουν εντέλει έναν υπαρκτικό τρόπο. Το sub specie aeternitatis και η πρακτική αίσθηση, ως απόληξη και κορύφωση των αντίστοιχων θεωρήσεων, δεν δηλώνουν παρά τη σημασία των δεσμών με τα πράγματα και τους άλλους ανθρώπους, και την εμμενή δυνατότητα για ελευθερία μέσα σ’ έναν κόσμο αναγκαιότητας.