Κρίση του κοινοβουλευτισμού και συνταγματικός λόγος στην Ελλάδα του μεσοπολέμου: η επιρροή της γαλλικής και γερμανικής θεωρίας

Abstract

During the interwar period, both in Europe and Greece, parliamentary institutions are going through a deep multi-faceted crisis which affects, among other things, the ideological orientations of politicians, of theorists and thinkers and the masses. Democracy shows serious pathologies and dysfunctions, its foundations are proved to be vulnerable and numerous protagonists of the political scene abandon gradually liberal and democratic assumptions and declare for other political governance systems openly. Both liberal values and parliamentarism are denounced as obsolete assumptions and become objects of criticism. Objects of multifaceted criticism by the right and the left intelligentsia, the political leadership and the people. Despite all the differences that exist at the ideological level, everyone agrees that institutions are in crisis and they become their critics. Others, become critical in an absolute and devastating way and others adopting a mild attitude and moderation. In this thesis, after presenting the critical aspects of the interwar crisis at European and Greek level, we will attempt to selectively glean criticisms of parliamentarism, examining in a comparative way arguments and proposals of major representatives of the Greek theory of politics during the interwar period. We could, therefore, distinguish schematically two key tendencies which are dominant in the Greek and European case. The first tendency, unparliamentary and antiliberal, elaborates alternatives based on radical visions of democratic ideals beyond the institutional horizon of parliamentary democracy. The second tendency, although it typically remains within the framework of parliamentarism and liberal democracy, proposes the active transformation of parliamentarism through the introduction of institutional counterweights capable of dealing with the inherent pathologies of parliamentarism. It will then examine the influence on said Greek criticism from French and German theory. As examples of the unparliamentary tendency, we will first study the case of the Marxist Seraphim Maximos, who sharply and rigidly criticizes the function of the parliamentary system by identifying it with dictatorship. In the first tendency also belong the supporters of the Metaxas dictatorship, who, however, do not identify the parliamentarism with democracy since they consider that democracy exists even without parliamentary institutions, as well as the German theorist Carl Schmitt, whose certain antiparliamentary rhetoric aspects are presented and points of convergence with the Greek reactionaries are detected. In the second case of moderate democrats belongs Alexandros Svolos, whose thinking is characterized by moderation and focuses on the social deficit of democracy. Svolos' thinking and his apt criticism were clearly influenced by his French colleagues such as Léon Duguit, Maurice Hauriou and Joseph Barthélémy, but also the Austrian Hans Kelsen. Important points of their theory regarding the studied issues are presented in this thesis. The critical issue for each critic is different depending on their ideological startingpoint, but all of them agree that parliamentarism is responsible for the suffering of society. In particular, they consider that the State of the parties is responsible for the social suffering, as well as the myths on which it relies, such as the myth of popular sovereignty, popular representation, rights and freedoms. Moreover, the critics are preoccupied with the question of hegemony and the distribution of power focusing their criticism and suggestions on these points. This study is going to deal with these critical issues and present considerations of important theorists of the interwar period.

Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα, οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί διέρχονται μια βαθιά και πολύπλευρη κρίση η οποία επηρεάζει, μεταξύ άλλων, τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς των πολιτικών, των θεωρητικών και στοχαστών, αλλά και των μαζών. Η δημοκρατία παρουσιάζει παθογένειες και σοβαρές δυσλειτουργίες, τα θεμέλιά της αποδεικνύονται ευπαθή και πολλοί πρωταγωνιστές της πολιτικής σκηνής εγκαταλείπουν σταδιακά τις φιλελεύθερες και δημοκρατικές παραδοχές και τάσσονται απροκάλυπτα υπέρ άλλων πολιτικών συστημάτων διακυβέρνησης. Τόσο οι φιλελεύθερες αξίες όσο και ο κοινοβουλευτισμός καταγγέλλονται ως παρωχημένες παραδοχές και καθίστανται αντικείμενα κριτικής. Κριτικής πολύπλευρης από τη δεξιά και την αριστερή διανόηση, από την πολιτική ηγεσία και από τον λαό. Παρ’ όλες τις διαφωνίες που υπάρχουν σε επίπεδο ιδεολογικό, όλοι συμφωνούν στο ότι οι θεσμοί διέρχονται κρίση και γίνονται επικριτές τους. Άλλοι με τρόπο απόλυτο και ισοπεδωτικό, άλλοι με ήπιο τόνο και μετριοπάθεια. Η παρούσα διατριβή, αφού παρουσιάσει τις κρίσιμες όψεις της μεσοπολεμικής κρίσης σε ευρωπαϊκό και ελληνικό επίπεδο, θα επιχειρήσει, αρχικά, να σταχυολογήσει επιλεκτικά την κριτική στον κοινοβουλευτισμό, εξετάζοντας συγκριτικά τα επιχειρήματα και τις προτάσεις σημαντικών εκπρόσωπων της ελληνικής πολιτειολογικής θεωρίας της περιόδου. Έπειτα, θα εξετάσει την επιρροή στην εν λόγω ελληνική κριτική από τη γαλλική και γερμανική θεωρία. Θα μπορούσε, λοιπόν, να διακρίνει κανείς σχηματικά δύο βασικές τάσεις που είναι κυρίαρχες στην ελληνική και ευρωπαϊκή περίπτωση. Η πρώτη, η αντικοινοβουλευτική τάση, επεξεργάζεται εναλλακτικές λύσεις που θεμελιώνονται σε ριζοσπαστικές θεωρήσεις του δημοκρατικού ιδεώδους πέρα από τον θεσμικό ορίζοντα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Η δεύτερη, αν και παραμένει τυπικά εντός του κοινοβουλευτικού πλαισίου και της φιλελεύθερης δημοκρατίας, προτείνει τον δραστικό μετασχηματισμό του κοινοβουλευτισμού με την εισαγωγή θεσμικών αντίβαρων ικανών να αντιμετωπίσουν τις εγγενείς παθογένειες του. Ως παραδείγματα της αντικοινοβουλευτικής τάσης εξετάζονται ο μαρξιστής Σεραφείμ Μάξιμος, ο οποίος ασκεί σκληρή και άτεγκτη κριτική στη λειτουργία του κοινοβουλευτισμού ταυτίζοντάς τον με τη δικτατορία. Ανήκουν όμως και οι υπέρμαχοι της δικτατορίας του Μεταξά, οι οποίοι ωστόσο δεν ταυτίζουν τον κοινοβουλευτισμό με τη δημοκρατία, αφού θεωρούν ότι η δημοκρατία υφίσταται κάλλιστα και χωρίς κοινοβουλευτικούς θεσμούς, όπως και ο Γερμανός θεωρητικός Schmitt, από την αντικοινοβουλευτική ρητορική του οποίου παρουσιάζονται ορισμένες όψεις και ανιχνεύονται σημεία σύγκλισης με τους Έλληνες αντιδραστικούς. Στη δεύτερη περίπτωση των μετριοπαθών δημοκρατών ανήκει ο Αλέξανδρος Σβώλος, του οποίου οι σκέψεις χαρακτηρίζονται από μετριοπάθεια και εστιάζουν στο κοινωνικό έλλειμμα της δημοκρατίας. Η σκέψη του Σβώλου και η εύστοχη κριτική του είχε σαφείς επιρροές από Γάλλους συναδέλφους του, όπως τον Léon Duguit, τον Maurice Hauriou και τον Joseph Barthélémy, αλλά και τον Αυστριακό Hans Kelsen. Σημαντικά σημεία της θεωρίας τους σχετικά με τα μελετώμενα ζητήματα παρουσιάζονται στην παρούσα διατριβή. Το διακύβευμα για τον κάθε επικριτή είναι διαφορετικό ανάλογα με την ιδεολογική του αφετηρία, αλλά όλοι συμφωνούν στο ότι ο κοινοβουλευτισμός ευθύνεται για τα δεινά της κοινωνίας και ειδικότερα το κομματικό κράτος και οι μύθοι στους οποίους στηρίζεται, όπως αυτός της λαϊκής κυριαρχίας, της λαϊκής εκπροσώπησης, των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Επιπλέον, το ζήτημα της ηγεμονίας και της νομής της εξουσίας απασχολεί τους μελετητές, οι οποίοι επικεντρώνουν σε αυτά τα σημεία την κριτική τους, αλλά και τις προτάσεις τους. Με αυτά τα κρίσιμα ζητήματα πρόκειται να ασχοληθεί η παρούσα μελέτη και να παρουσιάσει τους συλλογισμούς σημαντικών θεωρητικών της μεσοπολεμικής περιόδου.