Ο κώδικας του σώματος στην αρχαία κωμωδία: σκηνές θυροκρουσίας και ante portas

Abstract

The thesis focuses on identifying, documenting and analyzing the gestures and movements which are inscribed in the extant plays of Aristophanes and were potentially activated in the ancient comic performance. It particularly examines gestures and movements found in door-knocking scenes, ante portas scenes —whether or not they have a paratragic function— and variations of door-knocking scenes. The lack of a thorough study on the nature and function of gesture and movement in ancient comic performance, especially in door-knocking and ante portas scenes, was a key factor in choosing this topic. Initially, key theoretical approaches, ancient and modern, dealing with the definition and typology of gesture and movement and their relation to theatrical performance in general are summarized. Subsequently, the body language in Attic comedy of the 5th c. BC is examined in relation to costume, the approach-kinetic-choreographic code, the code of stage objects, and the special spatial conditions of the stage action in the ancient theater of Dionysus. The main part of the research focuses on the material and symbolic (architectural, theatrical, semiotic and semantic) roles of the ‘theater door’ as well as the kinetic-gestural actions, which likely took place next to, near or in front of a door during the stage presentation of Aristophanes’ plays in the classical era. The aim was to document all possible textual statements and allusions that refer to some corresponding activation of visual elements of the gestural-kinetic code in door-knocking and ante portas scenes and then to categorize them based on a) their semiotic composition (which parts of the body are activated, how, to what extent, with what intensity and duration and to what degree of interaction) and b) their thematic integration (which stage actions correspond to which gestures, which are the recurring gestural “themes” and how these “thematic gestures” have evolved).Applying various theoretical approaches to gesture in the ancient theatrical context with a focus on the historically determined corporeality in the typical scenes of door knocking and ante portas scenes, the thesis aims to comprehensively examine the scope and function of the potential physical movements and gestures of the actors in Ancient Comedy at the level of performance. Ultimately, its goal is to contribute to a broader theoretical frame that reflects on the function of the gestural-kinetic code in the theatrical act, particularly in comedy.

Η διατριβή επικεντρώνεται στην προσπάθεια εντοπισμού, καταγραφής και σχολιασμού των χειρονομιών και των κινήσεων που εμπεριέχονται στα σωζόμενα θεατρικά κείμενα του Αριστοφάνη και ενεργοποιούνταν δυνάμει στην αρχαία κωμική παράσταση και, πιο συγκεκριμένα, στην προσπάθεια εντοπισμού, καταγραφής και σχολιασμού εκείνων των χειρονομιών και των κινήσεων που εμπεριέχονται στις σκηνές θυροκρουσίας και στις σκηνές ante portas, με ή χωρίς παρατραγική λειτουργία, καθώς και σε παραλλαγές αυτών των σκηνών. Η έλλειψη μιας επισταμένης συνθετικής μελέτης σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία της χειρονομίας και της κίνησης στην αρχαία κωμική παράσταση και ειδικά στις σκηνές θυροκρουσίας και ante portas αποτέλεσε βασικό παράγοντα επιλογής του συγκεκριμένου θέματος. Εισαγωγικά, συνοψίζονται βασικές θεωρητικές, αρχαίες και νεότερες, προσεγγίσεις που ασχολούνται με τον ορισμό και την τυπολογία της χειρονομίας και της κίνησης και τη συσχέτισή τους γενικά με τη θεατρική επιτέλεση. Ακολούθως, η γλώσσα του σώματος στην αττική κωμωδία του 5ου αι. π.Χ εξετάζεται σε συνάρτηση με τον ενδυματολογικό και τον προσεγγιστικό-κινησιακό-χορογραφικό κώδικα, με τον κώδικα των σκηνικών αντικειμένων, καθώς και με τις ειδικές χωρικές συνθήκες σκηνικής δράσης του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου. Το κύριο μέρος της έρευνας εστιάζει στον υλικό και συμβολικό, αρχιτεκτονικό και θεατρικό, σημειωτικό και σημασιολογικό ρόλο της θεατρικής θύρας καθώς και των κινησιακών- χειρονομιακών δράσεων που ενδεχομένως λάμβαναν χώρα δίπλα, κοντά ή μπροστά από μια θύρα στη διάρκεια της σκηνικής παρουσίασης των έργων του Αριστοφάνη στην κλασική εποχή. Στόχος ήταν να καταγραφούν όλες οι δυνατές κειμενικές δηλώσεις και υποδηλώσεις που παραπέμπουν σε κάποια αντίστοιχη ενεργοποίηση οπτικών σημείων του χειρονομιακού-κινησιακού κώδικα σε σκηνές θυροκρουσίας και ante portas και ακολούθως αυτές να κατηγοριοποιηθούν με βάση τη α) σημειακή σύστασή τους (ποια σημεία του σώματος ενεργοποιούνται, με ποιον τρόπο, σε ποια έκταση, ένταση και διάρκεια, σε ποιο βαθμό διάδρασης) και β) τη θεματική ένταξή τους (σε ποιες σκηνικές δράσεις αντιστοιχούν ποιες χειρονομίες, ποιες χειρονομιακές «θεματικές» επανέρχονται, πώς εξελίσσονται αυτές οι θεματικές χειρονομίες). Εφαρμόζοντας διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις της χειρονομίας στο αρχαίο θεατρικό πλαίσιο με άξονα την ιστορικά προσδιορισμένη σωματικότητα στις τυπικές σκηνές της θυροκρουσίας και των σκηνών ante portas, η διατριβή επιχειρεί να καλύψει σφαιρικά το εύρος και τη λειτουργία των δυνάμει σωματικών κινήσεων και χειρονομιών των υποκριτών στην Αρχαία Κωμωδία σε επίπεδο παράστασης και εντάσσεται σε ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο προβληματισμού για τη λειτουργία του χειρονομιακού-κινησιακού κώδικα στη θεατρική πράξη και μάλιστα την κωμική.