Το θέατρο στο ραδιόφωνο του ΕΙΡ από το 1953 έως το 1967: στρατηγικές διασκευής θεατρικών έργων για το ραδιόφωνο

Abstract

This dissertation focuses on the unexplored field of radio adaptations of stage plays. During the 50’s and 60’s, the adaptation of theatre plays for the radio became a major part of the drama output of the Hellenic National Radio Foundation (EIP). The research is based on three archives: a) the archive of the Hellenic National Radio Foundation (EIP), which includes more than 1500 radio scripts (adaptations of stage plays) produced during the ’50s and ’60s b) the archive of the magazine Ραδιοτηλεόραση, which includes the titles of the plays that were adapted and broadcast, the names of adapters, directors and actors and articles about the productions and c) the Hellenic Radio Foundation Archive of broadcasts. The study approaches radio adaptations from a perspective that integrates theatre, drama and radio semiotics and post- classical narratology in the context of media studies. Particular emphasis is placed on the relations between narrative structure, its semiotic realization and recontextualization. This approach works with categories like narrator, focalization, story time and discourse time and focuses on the narrative agency in charge of the presentation of the story, the selection of what is to be told, from what perspective and how the sequences are put together. In the analysis of radio adaptations, particular attention has been paid to other sign systems beside language that can also transmit narratological meaning (voices, music, noises, but also technical features like cutting and mixing). The objective of this research is not a comparative examination between source text and target text but the analysis of what is being told (story) and how it is being told (discourse).The first chapter is an overview of the history and praxis of radio adaptations as cultural practice in Great Britain, Germany and Greece. The second chapter presents the methodological tools borrowed from semiotics of drama and radio and post classical narratology, which are applied in order to compare the source -texts with the target -texts and analyze the adaptation strategies. The following chapters are structured according to the narrative components of drama: a) division into segments, b) dramatis persona, c) dramatic space, d) dramatic time, e) dramatic text and f) plot vs fabula. Using rare archival material as case studies the dissertation offers documented answers to the following questions: a) which signs and combination of signs produce narrative functions on the discourse level and which are these functions and b) to what extend are radio codes exploited. Due to the presentation, documentation and analysis of a wide range of primary archive material and the combination of different methodological tools and theories, this thesis attempts to highlight a crucial missing piece of the history of modern Greek drama and modern Greek radio and to set up a particular interpretative model for the approach of radio adaptations. By treating adapted stage plays as radio drama, this essay explores the relationship between the printed text and its audio manifestation. It also reveals the aesthetics of playwrights, directors and actors, who used radio as a site of experimentation and turned radio’s supposed limitations into an advantage.

Στην παρούσα διατριβή, επιχειρήθηκε η διερεύνηση των στρατηγικών μεταφοράς δραματικών κειμένων για το ελληνικό ραδιόφωνο την περίοδο 1953- 1967, ένα πεδίο ανεξερεύνητο μέχρι σήμερα, μέσα από την συνδυαστική αξιοποίηση της θεωρίας του δράματος και της θεατρικής σημειολογίας και παράλληλα της ραδιοφωνικής σημειολογίας και της αφηγηματολογίας. Η έρευνα λαμβάνει υπόψη της το ζήτημα της θέσης που κατέχουν οι διασκευές θεατρικών έργων για το ραδιόφωνο στην ιστορία του θεάτρου και του ραδιοφώνου στη Μ. Βρετανία, την Γερμανία και την Ελλάδα και του ρόλου τους ως εκπολιτιστικού μέσου άρα ως μιας μορφής υποκατάστατου της θεατρικής παράστασης ή ως αυτόνομου είδους. Στη συνέχεια γίνεται μια σύντομη επισκόπηση της ιστορίας της ελληνικής ραδιοφωνίας από τη γέννησή της έως τη δεκαετία του ‘60. Εκκινώντας από την συγκριτική ανάλυση των παραγόντων της αφήγησης αποκαλύπτονται οι στρατηγικές προσαρμογής και αναδύονται τα όρια και οι στόχοι της ίδιας της πρακτικής διασκευής δραματικών κειμένων για το ραδιόφωνο. Το κύριο ερώτημα που διατρέχει την έρευνα είναι α) σε επίπεδο discourse ποια σημεία και ποιοι συνδυασμοί σημείων παράγουν αφηγηματικές λειτουργίες και ποιες, β) πώς αξιοποιούνται οι ραδιοφωνικοί κώδικες, δηλαδή αν και κατά πόσο οι διασκευαστές και οι ραδιοσκηνοθέτες εκμεταλλεύονται τη δυνατότητα του ίδιου του μέσου να παράγει σημασίες. Έτσι, από την εξέταση ενός ετερογενούς αλλά αντιπροσωπευτικού δείγματος διασκευών διαπιστώθηκε ότι το ζητούμενο για την ραδιοφωνική διασκευή των δραματικών κειμένων είναι η σύντμηση και ως εκ τούτου η προώθηση της δράσης και η συνοχή. Η ανάλυση του συνδυασμού σημειακών συστημάτων που σηματοδοτούν τους παράγοντες της αφήγησης μας οδήγησε να αντλήσουμε χρήσιμα συμπεράσματα για την εξέλιξη του ίδιου του μέσου, το οποίο σταδιακά ξεπερνά την αγκύλωση σε θεατρικές συμβάσεις και αρχίζει να εξερευνά τις αφηγηματικές δυνατότητές του δανειζόμενο τεχνικές και από άλλα είδη όπως ο κινηματογράφος. Η εξέταση των στρατηγικών διασκευής μας επιτρέπει να προσεγγίσουμε τις διασκευές ως αναγνώσεις του πρωτοτύπου, το οποίο όχι μόνον προσαρμόζεται και αλλάζει αλλά τοποθετείται σε ένα διαφορετικό περικείμενο. Επιπλέον, το νέο «κείμενο» που προκύπτει παρέχει πολύτιμες πληροφορίες στον ερευνητή για τα ερμηνευτικά και αισθητικά κριτήρια με τα όποια προσεγγίζουν οι συντελεστές του ΕΙΡ τα κλασικά κείμενα και τα έργα της πρωτοπορίας και για τις ειδολογικές συμβάσεις της εποχής, Ο επιμορφωτικός- εκλαϊκευτικός χαρακτήρας του ραδιοφώνου της εποχής αποτελεί από μόνος του έναν παράγοντα που καθόρισε τις αποφάσεις των συντελεστών τόσο για την επιλογή ρεπερτορίου όσο και για τις στρατηγικές διασκευής. Κι ενώ οι διασκευές ήταν στην ουσία προϊόν μαζικής κατανάλωσης, δεν έλειπαν οι αναζητήσεις νέων αισθητικών ρευμάτων και τάσεων στο μοντέρνο δράμα αλλά και στον τρόπο αναπαράστασής του. Η κατά το δυνατόν μεγαλύτερη εμβάθυνση στις αφηγηματικές λειτουργίες των δύο μέσων προσφέρει τη δυνατότητα διερεύνησης αποτελεσματικότερων τρόπων για τη μεταφορά κειμένων σε άλλα μέσα, ενώ παράλληλα η μεταφορά δραματικών κειμένων στο ραδιόφωνο φωτίζει με νέο φως την ιστορία πρόσληψης του θεάτρου κατά τις δεκαετίες ’50 και ’60.