Αποσιώπηση και αναγνώριση: για μια κοινωνιολογία των θυμάτων τρομοκρατικής και κρατικής βίας 1974-2018

Abstract

This thesis examines the way in which Greek society perceives terrorist/political and state violence during the period 1974-2018. By studying the social perception of the victims of political and state violence during the period commonly assumed to be the most peaceful in modern Greek history, we can identify social dynamics that, until now, have escaped sociological and historical observation. By examining Greece through the lens of its victims, this study posits that we can gain a more nuanced understanding of the recent historical trajectory. However, this approach also presents us with unexpected findings. In order to address the complex nature of this topic, we adopted an interdisciplinary approach, drawing upon elements from the fields of political science, history, and sociology. In particular, we drew from the field of sociology the concepts of "social scandal" and "social case" in order to examine the way in which Greek society perceived the incidents of terrorist/political and state violence during the period under consideration. The study was based on two central fields of observation. First, in order to identify the victims, we extracted data from the daily Athenian Press of the period 1974-2018. The sources we gathered include discourse evidence produced by opinion leaders, intellectuals, columnists, and the readership, as evidenced in the newspaper columns during the 80s. The value of the material drawn from the press for understanding historical experience lies in its role in shaping patterns of thought, attitudes, and worldviews. The second field of observation concerns the subject-victim, who is unwittingly involved in a traumatic process. At this level of analysis, the qualitative method of semi-structured in-depth interviews in the form of life narratives around the traumatic event was employed. The interviews collected from the victims' relatives and eyewitnesses of killings provide insight into the cognitive processes involved in the formation of collective modes of signification and the experiences of the subjects at the center of our analysis. The research findings indicate that the social peace of Metapolitefsi period, did not provide the substrate for the transformation of social relations. The rhetoric of war, the hyper-politicization of the political sphere, and the constant confrontation between political forces left no room for the emergence of new identities, such as that of the victim. Furthermore, the case of the victims of terrorism demonstrates that the risk of terrorist action was not a concern for Greek society. The encapsulation of personal destruction within the human being eliminated the danger from the social organization and ultimately marginalized the individual who suffered the harm. Consequently, when an event of political violence is filtered exclusively through political competition, the value of human life is absorbed because of the conflict between the collective identities involved in the meaning-making of the violent event. The structure of individuals behind collective (political) identities subverted the widening of the circle of individuality and their effective political emancipation.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η ελληνική κοινωνία προσλαμβάνει την τρομοκρατική/πολιτική και κρατική βία κατά το χρονικό διάστημα 1974 – 2018. Μελετώντας την κοινωνική πρόσληψη των θυμάτων πολιτικής και κρατικής βίας της – κατά κοινή παραδοχή – πιο ειρηνικής περιόδου της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας μπορούμε να εντοπίσουμε κοινωνικές δυναμικές που, ως τώρα, ξέφευγαν από την κοινωνιολογική και ιστορική παρατήρηση. Βλέποντας την Ελλάδα, υπό το πρίσμα των θυμάτων, η παρούσα μελέτη υποστηρίζει ότι μπορούμε να οδηγηθούμε σε μία σοβαρή επανεκτίμηση της πρόσφατης ιστορικής διαδρομής, αλλά και να έρθουμε αντιμέτωποι με αναπάντεχα ευρήματα. Για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης θεωρήσαμε απαραίτητη την υιοθέτηση μίας διεπιστημονικής προσέγγισης, στην οποία επιχειρήθηκε η αξιοποίηση στοιχείων από τα πεδία της πολιτικής επιστήμης, της ιστορίας και της κοινωνιολογίας. Ειδικότερα, αντλήσαμε από το πεδίο της κοινωνιολογίας τις έννοιες του «κοινωνικού σκανδάλου» και της «κοινωνικής υπόθεσης», ώστε να αναζητήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ελληνική κοινωνία υποδέχθηκε τα συμβάντα τρομοκρατικής/πολιτικής και κρατικής βίας κατά την υπό εξέταση περίοδο. Η μελέτη βασίστηκε σε δύο κεντρικά πεδία παρατήρησης. Αρχικά, για να αναζητήσουμε το ίχνος των θυμάτων, είχαμε ως κύρια πηγή άντλησης δεδομένων τον ημερήσιο αθηναϊκό Τύπο της χρονικής περιόδου 1974-2018. Οι πηγές που συγκεντρώσαμε, περιλαμβάνουν τεκμήρια λόγου που έχουν παραχθεί από καθοδηγητές γνώμης, διανοούμενους, αρθρογράφους, αλλά και από το αναγνωστικό κοινό, το οποίο εμφανίζεται στις στήλες των εφημερίδων κατά τη δεκαετία του ‘80. Η αξία του υλικού που αντλείται από τον Τύπο για την κατανόηση της ιστορικής εμπειρίας, συνίσταται στο ρόλο που επιτελεί όσον αφορά τη διαμόρφωση σχημάτων σκέψης, νοοτροπιών και κοσμοθεωριών. Το δεύτερο πεδίο παρατήρησης, αφορά το υποκείμενο - θύμα που άθελά του εμπλέκεται σε μία τραυματική διαδικασία. Σε αυτό το επίπεδο ανάλυσης, χρησιμοποιήθηκε η ποιοτική μέθοδος των ημι-δοδημένων συνεντεύξεων σε βάθος, εν είδει αφηγήσεων ζωής γύρω από το τραυματικό συμβάν. Πρόκειται για τις συνεντεύξεις που συλλέξαμε από τους συγγενείς των θυμάτων και από αυτόπτες μάρτυρες δολοφονιών. Με αυτό τον τρόπο, μπορέσαμε στην παρούσα έρευνα να αποκτήσουμε γνωστική πρόσβαση σε συλλογικούς τρόπους νοηματοδότησης και στις εμπειρίες των υποκειμένων που είναι στο επίκεντρο της ανάλυσής μας. Τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα είναι τα εξής: η μεταπολιτευτική κοινωνική ειρήνη, δεν αποτέλεσε το υπόστρωμα για το μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων. Η ακραία πολεμική ρητορική, η έντονη υπερπολιτικοποίηση, και η συνεχής κομματική/πολιτική αναμέτρηση μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, δεν άφησαν χώρο για την ανάδυση νέων ταυτοτήτων, όπως αυτή του θύματος. Επιπλέον, η περίπτωση των θυμάτων τρομοκρατίας, μάς δείχνει ότι ο κίνδυνος της τρομοκρατικής δράσης δεν συγκαταλέχθηκε στις ανησυχίες/αγωνίες της ελληνικής κοινωνίας. Ο εγκιβωτισμός της προσωπικής καταστροφής μέσα στον άνθρωπο, εξοβέλισε τον κίνδυνο από την κοινωνική οργάνωση και εντέλει περιθωριοποίησε το άτομο που υπέστη την βλάβη, με συνέπεια τα θύματα τρομοκρατίας να Συνεπώς, όταν ένα γεγονός πολιτικής βίας, φιλτράρεται αποκλειστικά μέσω του πολιτικού ανταγωνισμού, η αξία της ανθρώπινης ζωής απορροφάται εξαιτίας της διαπάλης μεταξύ των συλλογικών ταυτοτήτων που εμπλέκονται στη νοηματοδότηση του γεγονότος. Η σύνταξη, των ατόμων πίσω από συλλογικές (πολιτικές) ταυτότητες, υποδαυλίζει την διεύρυνση του κύκλου της ατομικότητας, και της ουσιαστικής πολιτικής χειραφέτησής τους.