Το φανταστικό στο νεοελληνικό διήγημα (1880-1930): θεωρητική και συγκριτολογική προσέγγιση

Abstract

This thesis aims to present a new theoretical approach to the fantastic and provide a preliminary mapping of the genre in modern Greek literature, focusing on the short stories written between 1880 and 1930.The thesis is structured into three parts. In the first section, I endeavor to define the field of fantastic fiction, explore its fundamental aspects, and trace its development through the examination of three pivotal milestones in the genre’s formation: 1) the Gothic novel, which emerged at the heart of the Enlightenment as a response to the marginalisation of any element that deviates from the precepts of reason and science, 2) the German Romanticism movement, which ushered in a more mature phase for the genre by incorporating supernatural elements into contemporary daily life and 3) the works of E. A. Poe, who introduced a radically disenchanted version of the fantastic by focusing on the absurdity inherent in the human condition itself. Moving on to the second part, I provide an overview of the most prevalent theoretical approaches to the fantastic in order to formulate a comprehensive definition and propose a new typology. Specifically, the fantastic is defined as a post-Enlightenment literary genre that deals with the unresolved conflict between the real and the impossible, and primarily employs the short story form as its expressive medium. Additionally, I introduce a new typology that categorizes fantastic texts into three groups, based on whether they embrace (the filter type), challenge (the pendulum type), or ultimately reject (the mirror type) the transcendental dimension of the narrated events. Building upon this categorization, the third part of the thesis endeavors to map the landscape of modern Greek fantastic literature, which, as I argue, emerges within the broader context of the development and flourishing of the national short story from 1880 to 1930. In particular, I focus on the works of nine significant modern Greek literary figures, each falling into one of three categories corresponding to the types of the fantastic: Andreas Karkavitsas, Iakovos Polylas, Fotis Kontoglou (filter); Kostis Palamas, C. P. Cavafy, Georgios Vizyinos (pendulum); Kostas Karyotakis, Alexandros Papadiamantis, and Dimosthenis Voutyras (mirror).

Η παρούσα εργασία στοχεύει σε μια επαναπροσέγγιση της έννοιας του φανταστικού και μια πρώτη απόπειρα χαρτογράφησής του στη νεοελληνική λογοτεχνία, εστιάζοντας στη διηγηματογραφία της περιόδου 1880-1930. Η εργασία χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος επιχειρείται η οριοθέτηση του χώρου της φανταστικής μυθοπλασίας, η διερεύνηση βασικών πτυχών της και η ανίχνευση γενεαλογιών μέσα από την εξέταση τριών καθοριστικών σταθμών στη διαμόρφωση του είδους: 1) το γοτθικό μυθιστόρημα, που αναδύεται μες στην καρδιά του Διαφωτισμού ως αντίδραση στην περιθωριοποίηση οποιουδήποτε στοιχείου παρεκκλίνει από τα προτάγματα του ορθού λόγου και της επιστήμης, 2) το κίνημα του γερμανικού Ρομαντισμού, που σηματοδοτεί τη μετάβαση του είδους σε μία ωριμότερη φάση, εισάγοντας το υπερφυσικό στοιχείο στη σύγχρονη καθημερινότητα και 3) το έργο του Ε. Α. Poe, που παρουσιάζει μια οριακή, απομαγευμένη εκδοχή του φανταστικού, εστιάζοντας στο παράλογο της ίδιας της ανθρώπινης συνθήκης. Στο δεύτερο μέρος προχωρώ σε μια επισκόπηση των επικρατέστερων θεωρητικών προσεγγίσεων του φανταστικού, προκειμένου να καταλήξω στη διατύπωση ενός γενικού ορισμού και μιας νέας τυπολογίας. Πιο συγκεκριμένα, το φανταστικό ορίζεται ως ένα μετα-Διαφωτιστικό λογοτεχνικό είδος που πραγματεύεται την ανεπίλυτη σύγκρουση μεταξύ του πραγματικού και του αδύνατου και βρίσκει το κατεξοχήν μέσο έκφρασης στη φόρμα του διηγήματος. Παράλληλα, προτείνεται μια νέα τυπολογία που ταξινομεί τα κείμενα του είδους σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με το αν αποδέχονται (ο τύπος του φίλτρου), αμφισβητούν (ο τύπος του εκκρεμούς) ή αναιρούν (ο τύπος του καθρέφτη) την υπερβατική διάσταση των γεγονότων της αφήγησης. Με βάση την προτεινόμενη κατηγοριοποίηση, στο τρίτο μέρος επιχειρείται μια χαρτογράφηση του νεοελληνικού φανταστικού, το οποίο αναδύεται, όπως υποστηρίζω, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της διαμόρφωσης και άνθησης της εγχώριας διηγηματογραφίας (1880-1930). Από την πεντηκονταετία αυτή, επικεντρώνομαι ειδικότερα στο έργο μιας σειράς σημαντικών Νεοελλήνων λογοτεχνών που χωρίζονται, με τη σειρά τους, σε τρεις κατηγορίες, κατ’ αντιστοιχία με τους τύπους του φανταστικού: Ανδρέας Καρκαβίτσας, Ιάκωβος Πολυλάς, Φώτης Κόντογλου (φίλτρο), Κωστής Παλαμάς, Κ. Π. Καβάφης, Γεώργιος Βιζυηνός (εκκρεμές), Κώστας Καρυωτάκης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Δημοσθένης Βουτυράς (καθρέφτης).