Η σχέση της ελληνικής μεταπολεμικής και μεταπολιτευτικής πεζογραφίας (1949-2009) με τον κινηματογράφο: μια εξέταση υπό το πρίσμα της συγκριτικής ποιητικής

Abstract

This thesis explores the impact of cinema on postwar Greek fiction. As an essay in comparative literature it poses questions regarding the nature and function of filmic writing. The method of analysis is mainly based on comparative poetics, with an emphasis on intertextuality, interarts studies, and intermediality. Genette’s narratological poetics, and especially the definition of the narrative mode of showing, were valuable in defining the poetics of filmic writing. The interrelations and convergences between postwar Greek prose and cinema are described as different themes and modes of representation. Thus each chapter analyses a dominant narrative (i.e. literary and cinematic) trope for each period. The socially concerned realism of Greek postwar fiction (1949-1967) is compared to the themes and tropes of Italian neorealist cinema. The disruption of the prose narrative in the following decades (1967-1981) is explored with help of the experimentations of the French New Wave, as well as the Nouveau Roman. Greek postmodernist fiction of the last decades of the twentieth century is examined in the light of its interarts dialogue with the cinema of late century Hollywood.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει τον διακαλλιτεχνικό διάλογο της νεοελληνικής μεταπολεμικής και μεταπολιτευτικής πεζογραφίας με τον κινηματογράφο. Στο πρώτο μέρος, μετά από μια κριτική επισκόπηση ενός μεγάλου αριθμού μελετών και μονογραφιών για το «κινηματογραφικό» στα λογοτεχνικά κείμενα, προτείνεται ένας κειμενοκεντρικός τρόπος μελέτης του «κινηματογραφικού» στα πεζογραφικά έργα, ο οποίος αντλεί πρωτίστως από τη συγκριτική ποιητική, και ιδιαίτερα από εφαρμογές της στο πλαίσιο διακαλλιτεχνικών προσεγγίσεων, ενώ περιλαμβάνει επίσης στοιχεία από τον κλάδο των διαμεσικών σπουδών, από την αφηγηματολογία και τη σημειωτική. Στη συνέχεια μελετάται ο διακαλλιτεχνικός διάλογος με τον κινηματογράφο σε τρεις διαδοχικές πεζογραφικές τάσεις, οι οποίες επιλέγονται ως κυρίαρχες για το διάστημα 1949-2009. Η κάθε πεζογραφική τάση, αλλά και το κινηματογραφικό παράδειγμα με το οποίο διαλέγεται, εντάσσεται και περιγράφεται στο πλαίσιο ενός συνόλου θεματικών, αφηγηματικών και υφολογικών χαρακτηριστικών τα οποία θεωρούνται ως δεσπόζοντα για κάθε εποχή. Για τις ανάγκες της σύγκρισης αξιοποιείται η έννοια της αναπαράστασης ως διαχρονική και διατοπική εννοιολογική κατηγορία, η οποία εξειδικεύεται σε κάθε περίοδο ως προς το αντικείμενο και την τροπικότητά της. Επομένως, για το διάστημα 1949-1967 γίνεται λόγος για αναπαράσταση του ηθικού χρέους, στο πλαίσιο της οποίας μελετάται ο διάλογος της νεοελληνικής πεζογραφίας με τον ιταλικό κινηματογραφικό Νεορεαλισμό, με κεντρικό παράδειγμα το μυθιστόρημα Άνθρωποι και σπίτια (1955) του Αντρέα Φραγκιά. Για το διάστημα 1967-1981 μελετάται, στο πλαίσιο της αναθεωρημένης αναπαράστασης, ο διάλογος της νεοελληνικής πεζογραφίας με τη Nouvelle Vague, με κεντρικό παράδειγμα Τα διηγήματα της δοκιμασίας (1973-1974· 1978) του Χριστόφορου Μηλιώνη, χάρη στα οποία θίγεται επίσης το ζήτημα του διαλόγου της νεοελληνικής πεζογραφίας με το Nouveau Roman, αλλά και το μεθοδολογικό πρόβλημα του διαμεσολαβημένου διακαλλιτεχνικού διαλόγου. Για το διάστημα 1981-2009, τέλος, μελετάται ο διάλογος της νεοελληνικής πεζογραφίας με τον εμπορικό, και ειδικότερα τον χολλυγουντιανό κινηματογράφο, στο πλαίσιο της μετατοπισμένης αναπαράστασης και της ποιητικής της θεαματοποίησης. Κεντρικό παράδειγμα εδώ αποτελεί το μυθιστόρημα Ουράνια Μηχανική (1999) της Μάρως Δούκα, το οποίο πλαισιώνεται με την ανάπτυξη ενός προβληματισμού για τα χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του μεταμοντερνισμού στην Ελλάδα. Σε κάθε κεφάλαιο το κεντρικό παράδειγμα πλαισιώνεται με μια σειρά παραδειγμάτων από άλλα σύγχρονα πεζογραφικά έργα, προκειμένου να αναδειχθεί η έκταση και η ποικιλομορφία του διακαλλιτεχνικού διαλόγου με τον κινηματογράφο στη μεταπολεμική και μεταπολιτευτική νεοελληνική πεζογραφία.