Κατανοώντας το βίωμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας: μια μελέτη των ψυχοκοινωνικών και πολιτισμικών πτυχών της δημιουργίας έργων τέχνης

Abstract

The issue of creativity has been at the forefront of psychological research since the mid-twentieth century. This study continues this line of research, focusing specifically on artistic creativity, and seeks to explore the subjective meaning that creativity holds for the artist. More specifically, it aims to capture and describe how artists themselves construct, understand, and interpret their creativity in terms of its origins, the influences they have received, the socio-cultural elements that fuel and affect it, as well as the role of the body in the creative act. The research questions were explored through the lens of the narrative paradigm, which allows for the emergence of subjective understandings and meanings as they are formed within specific socio-cultural and temporal contexts. The narrative perspective, in particular, captures the psychological, social, cultural, temporal, and embodied aspects that participate in the construction of the stories people tell, through which they understand and give meaning to phenomena, the world, and themselves.A total of 18 artists participated in the research, representing a wide range of creative fields, including painting, visual arts, cinema, literature, poetry, traditional music, sculpture, and puppetry. To generate the data, narrative interviews were conducted, and archival material from the life of Vincent van Gogh was utilized. The entirety of the data was analyzed using the method of narrative thematic analysis.The research findings highlight the evolutionary and developmental nature of artistic creativity, as it emerges from continuous practice and engagement with the art world throughout the participants' lives. Moving along the timeline, the participants construct narratives that start from their childhood and gradually lead to the present of their artistic journey, highlighting pivotal events and individuals that played a role in it. In this sense, it is evident that there is a creative habitus (Bourdieu, 1984), which was formed through many years of engagement, practice, thinking, observation, relationships with other artists, study, habits, experimentation, questioning, etc.Additionally, artistic creativity is constituted as a process with a dialectical, social nature. This involves a series of factors: firstly, the participants construct the significance of the internal dialogue with their personal experiences, thoughts, and emotions, as well as an external dialogue with socio-political reality. Regarding this interaction with the socio-cultural and political environment, our creators engage with it in various ways: whether through stimuli received from their social surroundings, the emotions triggered by a specific socio-political condition, or the internalization of stereotypes and beliefs that influence their creative actions in various ways. Within this interaction with the social milieu, there are also numerous difficulties that men and women encounter throughout their lives concerning their social and gender roles in relation to their artistic activity. Finally, the result of artistic creativity, the work itself, also has a dialectical nature, as it encapsulates all the aforementioned relationships, essentially representing a tangible point of convergence between the creator and the external environment.The embodied nature of the creative process and act is another finding derived from this research, directly linked to the dialectical nature of creativity. The body emerges in this study as the source, medium, and site of the creative process, as the biological, sensorimotor, and psychological substrate upon which all actions involved in creating a work are based. Simultaneously, the body appears as part of a relationship formed with the work or the creative process, thus referring to Merleau-Ponty's concept of "intercorporeality" (1945).Directly connected with the embodied dimension and the dialectical nature of the creative act is the role of the (physical or metaphorical) space within which the participants create. Both the physical space and materiality, as well as the metaphorical space of relationships with other people and symbolic systems (words, notes), represent affordances offered by the environment, or a kind of living archive where objects and materials are collected and preserved, providing possibilities for the future or raw materials for the present.Overall, the research findings highlight three levels in the artistic process and creativity: the psycho-emotional, the embodied, and the socio-cultural, which constantly interact with each other along the axis of time, which also highlights the developmental nature of creative action. The temporal/developmental axis, the dialectical nature, the embodied dimension, and the contextualized character affirm that creativity is a dynamic, emergent, and distributed act, that the creative outcome is not merely a product, that the creator is not merely an individual but an agent of action, and that the physical/material dimension, in the form of space and the embodied aspect, actively participates in artistic creativity.

Το ζήτημα της δημιουργικότητας βρίσκεται στο επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος της ψυχολογίας από τα μέσα του εικοστού αιώνα. Η παρούσα μελέτη αποτελεί συνέχεια αυτού του ερευνητικού νήματος και, εξειδικεύοντας στην καλλιτεχνική δημιουργικότητα, επιχειρεί να αναδείξει το υποκειμενικό νόημα που αυτή έχει για τον ίδιο τον δημιουργό. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρεί να συλλάβει και να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο οι καλλιτέχνες δημιουργοί συγκροτούν, κατανοούν και ερμηνεύουν οι ίδιοι τη δημιουργικότητά τους ως προς την αφετηρία της, τις επιρροές που έχουν δεχθεί, τα κοινωνικό-πολιτισμικά στοιχεία που την τροφοδοτούν και την επηρεάζουν, καθώς και ως προς τον ρόλο του σώματος στη δημιουργική πράξη. Τα ερευνητικά ερωτήματα διερευνήθηκαν υπό το πρίσμα του αφηγηματικού παραδείγματος, το οποίο επιτρέπει την ανάδειξη των υποκειμενικών κατανοήσεων και νοηματοδοτήσεων όπως αυτές συγκροτούνται μέσα σε συγκεκριμένο κοινωνικό-πολιτισμικό και χρονικό πλαίσιο. Ειδικότερα, η αφηγηματική οπτική συλλαμβάνει τις ψυχολογικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, χρονικές και ενσώματες, πτυχές που συμμετέχουν στη συγκρότηση των ιστοριών που αφηγούνται οι άνθρωποι, μέσα από τις οποίες κατανοούν και δίνουν νόημα στα φαινόμενα, τον κόσμο, και τον εαυτό τους. Στην έρευνα συμμετείχαν συνολικά 18 καλλιτέχνες από ένα ευρύ φάσμα δημιουργικής εμβέλειας, οι οποίοι στο σύνολό τους εκπροσωπούν τα πεδία της ζωγραφικής, των εικαστικών, του κινηματογράφου, της λογοτεχνίας, της ποίησης, της παραδοσιακής μουσικής, της γλυπτικής, και του κουκλοθεάτρου. Για την παραγωγή των δεδομένων πραγματοποιήθηκαν αφηγηματικές συνεντεύξεις και αξιοποιήθηκε αρχειακό υλικό από τη ζωή του Vincent van Gogh. Το σύνολο των δεδομένων αναλύθηκε με τη μέθοδο της αφηγηματικής θεματικής ανάλυσης. Τα ευρήματα της έρευνας επισημαίνουν τον εξελικτικό και αναπτυξιακό χαρακτήρα της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, όπως αυτός προκύπτει από τη διαρκή εξάσκηση και την τριβή με τον χώρο της τέχνης σε όλη τη διάρκεια της ζωής των συμμετεχόντων. Κινούμενοι πάνω στον άξονα του χρόνου, οι συμμετέχοντες συγκροτούν αφηγήσεις που εκκινούν από την παιδική τους ηλικία και βαθμιαία καταλήγουν στο παρόν της καλλιτεχνικής τους πορείας, επισημαίνοντας κομβικά γεγονότα και πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο σε αυτή. Υπό αυτή την έννοια, διαπιστώνεται ότι υπάρχει ένα δημιουργικό habitus (Bourdieu, 1984), το οποίο σχηματίστηκε μέσα από πολλά χρόνια ενασχόλησης, εξάσκησης, σκέψης, παρατήρησης, σχέσεων με άλλους ομότεχνους, μελέτης, συνηθειών, πειραματισμών, διερωτήσεων, κ.ο.κ.Επιπλέον, η καλλιτεχνική δημιουργικότητα συγκροτείται ως μία διαδικασία η οποία έχει μία διαλεκτική, κοινωνική υφή. Αυτή αφορά μία σειρά παραγόντων: καταρχάς οι συμμετέχοντες συγκροτούν τη σημασία του εσωτερικού διαλόγου με τα προσωπικά βιώματα, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, αλλά και ενός εξωτερικού διαλόγου με την κοινωνικό-πολιτική πραγματικότητα. Ως προς αυτή τη συνδιαλλαγή με το κοινωνικό-πολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον ειδικότερα, οι δημιουργοί της έρευνάς μας συνομιλούν μαζί του με διάφορους τρόπους: είτε πρόκειται για ερεθίσματα που δέχονται από τον κοινωνικό τους περίγυρο, είτε πρόκειται για τα συναισθήματα, που τους προκαλεί μία συγκεκριμένη κοινωνικό-πολιτική συνθήκη, είτε για την εσωτερίκευση στερεοτύπων και πεποιθήσεων που επηρεάζουν ποικιλοτρόπως τη δημιουργική τους δράση. Εντός όμως αυτής της αλληλεπίδρασης με το κοινωνικό γίγνεσθαι, εντοπίζονται και αρκετές δυσκολίες που άντρες και γυναίκες συναντούν στην πορεία της ζωής τους αναφορικά με τους κοινωνικούς, έμφυλους ρόλους τους σε σχέση με την καλλιτεχνική τους δράση. Τέλος, το αποτέλεσμα της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, το έργο, έχει και αυτό μία διαλεκτική υφή, καθώς συμπυκνώνει μέσα του όλες τις παραπάνω σχέσεις, αντιπροσωπεύοντας ουσιαστικά ένα απτό σημείο συνάντησης του δημιουργού και του εξωτερικού περιβάλλοντος.Ο ενσώματος χαρακτήρας της δημιουργικής διαδικασίας και πράξης είναι ένα ακόμα από τα ευρήματα που εξάγονται μέσα από την παρούσα έρευνα και συνδέεται ευθέως με την διαλεκτική υφή της δημιουργικότητας. Το σώμα αναδύεται στην παρούσα έρευνα ως η πηγή, το μέσο και η θέση της δημιουργικής διαδικασίας, ως το βιολογικό, αισθητηριοκινητικό και ψυχολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίζονται όλες οι ενέργειες που εμπλέκονται στη δημιουργία ενός έργου. Παράλληλα, το σώμα εμφανίζεται ως μέρος μίας σχέσης που διαμορφώνεται με το έργο ή τη δημιουργική διαδικασία, γεγονός που παραπέμπει στην έννοια της «διασωματικότητας» (intercorporeality) του Merleau Ponty (1945). Άμεσα συνδεδεμένος με την ενσώματη διάσταση και τη διαλεκτική υφή της δημιουργικής πράξης είναι και ο ρόλος του (φυσικού ή μεταφορικού) χώρου, εντός του οποίου οι συμμετέχοντες δημιουργούν. Τόσο ο φυσικός χώρος και η υλικότητα, όσο και ο μεταφορικός χώρος της σχέσης με άλλους ανθρώπους και με συμβολικά συστήματα (λόγος, νότες), αντιπροσωπεύουν προσφερόμενες από το περιβάλλονδυνατότητες (affordances), ή ένα είδος ζωντανού αρχείου όπου αντικείμενα και υλικά συλλέγονται και διατηρούνται, παρέχοντας δυνατότητες για το μέλλον ή πρώτες ύλες στο παρόν.Συνολικά τα ευρήματα της έρευνας αναδεικνύουν τρία επίπεδα στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι και την καλλιτεχνική δημιουργικότητα: το ψυχοσυναισθηματικό, το ενσώματο, και το κοινωνικό-πολιτισμικό, τα οποία αλληλεπιδρούν διαρκώς μεταξύ τους πάνω στον άξονα του χρόνου, ο οποίος και αναδεικνύει τον αναπτυξιακό χαρακτήρα της δημιουργικής δράσης. Ο χρονικός/αναπτυξιακός άξονας, η διαλεκτική υφή, η ενσώματη διάσταση, και ο πλαισιοθετημένος χαρακτήρας της επιβεβαιώνουν ότι η δημιουργικότητα είναι μία δυναμική, αναδυόμενη και διανεμημένη πράξη, ότι το δημιουργικό αποτέλεσμα δεν είναι απλώς ένα προϊόν, ότι ο δημιουργός δεν είναι απλώς ένα άτομο αλλά ένας φορέας δράσης, και ότι η φυσική/υλική διάσταση, με τη μορφή του χώρου αλλά και της ενσώματης πτυχής, συμμετέχουν ενεργά στη καλλιτεχνική δημιουργικότητα.