Σιωπές, προπαγάνδα και λογοκρισία: τα Μέσα και ο πόλεμος μέσα από το βλέμμα ενός πολεμικού ανταποκριτή

Abstract

As poet S. Johnson first stated and then politicians (P. Snowden, H.W. Johnson, W. Churchill), military theorists (C. von Clausewitz), diplomats (Lord Ponsonby), but also war correspondents repeated “Truth is the first casualty of a war”. In every armed conflict, political and military leaders seek to misinform in order to win, forge a social consensus and boost public morale. Simultaneously, to increase sales, or for political reasons, the mainstream Mass Media tend to reproduce official propaganda stereotypes without a critical or investigative perspective. They often silence war crimes and reveal the truth post hoc. Free speech and ethics are abolished in the name of national interest and the final victory. In this thesis I outline the role of war correspondents in various armed conflicts, that I covered, between the end of the Cold War and the post 9/11 era: the civil war in El Salvador (1982), the conflict between sandinistas and contras in Nicaragua (1981-1990), the Gulf War (1991), Ceausesku’s violent overthrowing in Romania (1989), the wars in Croatia and Bosnia (1991-1995), the invasion in Afghanistan (2001), the War against Iraq (2003) and finally the Arab and Israeli dispute (Lebanon, 2001 and Gaza, 2009). The global geopolitical changes and technological advances that occurred during this period changed the forms and the ways to conduct wars, to producing propaganda and war news, through the involvement of public relations companies, and influenced the links between international mainstream Media and political power. The «center of gravity» in the «war against terrorism» shifted from the power of the arms to that of information. The so-called media-military-industrial complex grew stronger. A new vocabulary was introduced by political leaders and reproduced by the Media. Terms like humanistic wars, smart bombs, and collateral damage are now used. Still, wars remain inhuman. The number of civilian in relation to military casualties is increasing. The number of refugees is also increasing together with military expenditures. The war zones are multiplying. War zone reporting is the first attempt to «tell the story» in real time, but is now characterized by «large doses of spectacle, lacking substantial information». Propaganda speech is increasingly considered as the one and only truth. In the era of the web and digital technologies, the volume of information and the speed of transmission operate at the expense of its reliability. War correspondents are faced with a dilemma: accept this new reality or expose themselves to extreme risks. The first choice led to the «embedded journalism» phenomenon, whereas the second increased journalists mortality. In the present thesis I have used the analytic and narrative autoethnography method to reflect on my personal experience of war zones reportings and the socio-political context of war, and the Mass Media. Reporting conflicts in different conditions is now dispassionately reassessed to answer a crucial question. Is it inevitable for the war correspondent to reproduce fake news in the post- truth era, or is it possible to gain in credibility through an investigative approach and peace journalism?

Η αλήθεια είναι το πρώτο θύμα ενός πολέμου. Το επισήμανε πρώτος ένας ποιητής (S. Johnson), ακολούθησαν πολιτικοί (P. Snowden, H.W. Johnson, W. Churchill), θεωρητικοί του πολέμου (C. von Clausewitz), διπλωμάτες (Λόρδος Ponsonby), το διαπιστώνουν οι πολεμικοί ανταποκριτές. Σε κάθε ένοπλη σύγκρουση, οι πολιτικές και στρατιωτικές ηγεσίες επιδιώκουν να παραπληροφορήσουν προκειμένου να νικήσουν τον αντίπαλο, να κατασκευάσουν την κοινωνική συναίνεση και να διατηρήσουν υψηλά το ηθικό της «ημέτερης πλευράς». Αναλόγως, διεθνή κυρίαρχα Μέσα, για ν΄ αυξήσουν τις πωλήσεις, ή χάρη πολιτικών σκοπιμοτήτων, αναπαράγουν τα στερεότυπα της προπαγάνδας χωρίς καμία διάθεση κριτικής, ή ερευνητικής προσέγγισης. Συχνά αποσιωπούν εγκλήματα πολέμου και συνήθως εκ των υστέρων αποκαλύπτουν την αλήθεια. Η ελευθερία του λόγου και η δεοντολογία καταργούνται στο όνομα του εθνικού συμφέροντος και της τελικής νίκης. Στο πόνημα αυτό σκιαγραφώ τον ρόλο των πολεμικών ανταποκριτών σε ένοπλες συγκρούσεις, τις οποίες κάλυψα, από τα τέλη του Ψυχρού Πολέμου έως τη μετά την 11η Σεπτεμβρίου εποχή: τον εμφύλιο στο Ελ Σαλβαδόρ (1982), τη σύγκρουση sandinistas contras στη Νικαράγουα (1981-1990), τον Πόλεμο του Κόλπου (1991), τη βίαιη ανατροπή του Ceausesku στη Ρουμανία (1989), τους πολέμους σε Κροατία και Βοσνία (1991-1995), την εισβολή στο Αφγανιστάν (2001), τον Πόλεμο κατά του Ιράκ (2003), και τέλος την αραβο-ισραηλινή διένεξη (Λίβανος, 2001, Γάζα, 2009). Την περίοδο αυτή, οι αλλαγές στον παγκόσμιο γεωπολιτικό χάρτη και οι τεχνολογικές καινοτομίες άλλαξαν τη μορφή και τον τρόπο διεξαγωγής των πολέμων, τη διαδικασία παραγωγής προπαγάνδας και ειδήσεων από εμπόλεμες ζώνες, με την εμπλοκή πλέον εταιριών δημοσίων σχέσεων, και επηρέασαν τις σχέσεις διεθνών κυρίαρχων ΜΜΕ με την πολιτική εξουσία. Το κέντρο βάρους στον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» μετατοπίστηκε από την ισχύ των όπλων στη δύναμη των πληροφοριών. Το αποκαλούμενο στρατιωτικο-βιομηχανικο-μιντιακό σύμπλεγμα (military-industrial-media complex) διογκώθηκε. Πολιτικοί ηγέτες εισήγαγαν νέους όρους στο πολιτικό λεξιλόγιο, οι οποίοι αναπαράγονται από τα Μέσα. Ανθρωπιστικοί πόλεμοι, έξυπνες βόμβες, παράπλευρες απώλειες. Στην πραγματικότητα οι πόλεμοι παραμένουν απάνθρωποι. Αυξάνεται ο αριθμός των αμάχων, που χάνουν τη ζωή τους σε σχέση με τον αριθμό των ενόπλων. Αυξάνεται ραγδαία ο αριθμός των προσφύγων, όπως και οι στρατιωτικές δαπάνες. Οι εστίες πολέμου πολλαπλασιάζονται. Τα ρεπορτάζ από εμπόλεμες ζώνες είναι η πρώτη απόπειρα καταγραφής της ιστορίας σε πραγματικό χρόνο, αλλά το παραγόμενο προϊόν χαρακτηρίζεται πλέον από «πολύ θέαμα, χωρίς ουσιαστική ενημέρωση». Ο λόγος της προπαγάνδας θεωρείται ολοένα και περισσότερο η μία και μοναδική αλήθεια. Στην εποχή του διαδικτύου και της ψηφιακής τεχνολογίας, ο όγκος των πληροφοριών και η ταχύτητα μετάδοσής τους λειτουργούν σε βάρος της αξιοπιστίας της ενημέρωσης. Οι πολεμικοί ανταποκριτές βρέθηκαν ενώπιον ενός διλήμματος. Ή θα έπρεπε να αποδεχθούν τη νέα πραγματικότητα, ή να διακινδυνεύσουν ακόμη περισσότερο τη ζωή τους. Η πρώτη επιλογή οδήγησε στο φαινόμενο των embedded journalists (ενσωματωμένων δημοσιογράφων), ενώ η δεύτερη στην αύξηση του αριθμού των θανάτων. Στο πόνημα αυτό, εφαρμόζοντας τη μέθοδο της αναλυτικής και αφηγηματικής αυτοεθνογραφίας (autoethnography) αναστοχάζομαι και εντάσσω ό,τι ο ίδιος βίωσα, σε εμπόλεμες ζώνες στο ευρύτερο ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι του πολέμου και των σχέσεων του με τα ΜΜΕ. Η αφήγηση των γεγονότων υπό την επιρροή των διαφορετικών συνθηκών, που συναντούσα κάθε φορά, αξιοποιώντας τα αποτελέσματα δημοσιογραφικών ερευνών και πορίσματα ακαδημαϊκών μελετών, μπαίνει στο στόχαστρο μιας πιο ψύχραιμης αποτίμησης με σκοπό να απαντήσω σ΄ ένα καίριο ζήτημα. Εάν στην εποχή της μετα-αλήθειας, ο πολεμικός ανταποκριτής είναι πλέον αναπόφευκτο ν΄ αναπαράγει fake news. Και πώς, χάρη στην έρευνα και την ειρηνευτική δημοσιογραφία, μπορεί να κερδίσει σε αξιοπιστία.

Come ha affermato per primo il poeta S. Johnson e poi hanno ripetuto politici (P. Snowden, H.W. Johnson, W. Churchill), teorici militari (C. von Clausewitz), diplomatici (Lord Ponsonby), ma anche corrispondenti di guerra, «la verità è la prima vittima della guerra». In ogni conflitto armato, i leader politici e militari cercano di disinformare per vincere, creare il consenso sociale e sollevare il morale dell'opinione pubblica. Allo stesso tempo, per aumentare le vendite o per ragioni politiche, i mainstream media tendono a riprodurre gli stereotipi della propaganda ufficiale senza una prospettiva critica o investigativa. Spesso tacciono sui crimini di guerra e rivelano la verità solo a posteriori. La libertà di stampa e l'etica vengono abolite in nome dell'interesse nazionale e della vittoria finale. In questa tesi delineo il ruolo dei corrispondenti di guerra in vari conflitti armati che ho seguito tra la fine della Guerra Fredda e l'era post 11 settembre: la guerra civile in El Salvador (1982), il conflitto tra sandinisti e contras in Nicaragua (1981-1990), la Guerra del Golfo (1991), il rovesciamento violento di Ceausescu in Romania (1989), le guerre in Croazia e Bosnia (1991-1995), l'invasione in Afghanistan (2001), la guerra contro l'Iraq (2003) e infine il conflitto arabo-israeliano (Libano, 2001 e Gaza, 2009). I cambiamenti geopolitici globali e i progressi tecnologici verificatisi durante questo periodo hanno modificato le forme e le modalità di conduzione delle guerre, la produzione di propaganda e di notizie di guerra, attraverso il coinvolgimento di società di pubbliche relazioni, e hanno influenzato i legami tra i mainstream media internazionali e il potere politico. Il «centro di gravità» nella «guerra al terrorismo» si è spostato dal potere delle armi a quello dell'informazione. Il cosiddetto complesso mediatico-militare-industriale si è rafforzato. Un nuovo vocabolario è stato introdotto dai leader politici e riprodotto dai media. Ora si usano termini come guerre umanitarie, bombe intelligenti e danni collaterali. Tuttavia, le guerre rimangono disumane. Il numero di vittime civili rispetto a quelle militari è in aumento. Anche il numero dei rifugiati sta aumentando insieme alle spese militari. Le zone di guerra si stanno moltiplicando. Il giornalismo di guerra è il primo tentativo di «raccontare la storia» in tempo reale, ma ora è caratterizzato da «grandi dosi di spettacolo, prive di informazioni sostanziali». Il discorso propagandistico è sempre più considerato come l'unica verità. Nell'era del web e delle tecnologie digitali, il volume delle informazioni e la velocità di trasmissione vanno a discapito della loro affidabilità. I corrispondenti di guerra si trovano di fronte a un dilemma: accettare questa nuova realtà oppure esporsi a rischi estremi. La prima scelta ha portato al fenomeno del « embedded journalism», mentre la seconda ha aumentato la mortalità dei giornalisti. Nella presente tesi ho utilizzato il metodo analitico e narrativo dell'autoetnografia per riflettere sulla mia esperienza personale di reportage dalle zone di guerra e sul contesto socio-politico della guerra e dei mass media. Il reportage dei conflitti in condizioni diverse viene ora rivalutato con distacco per rispondere a una domanda cruciale. È inevitabile che il corrispondente di guerra riproduca fake news nell'era della post-verità, o è possibile guadagnare credibilità attraverso un approccio investigativo e il giornalismo di pace?