Ο Ιερός Νιπτήρας μεταξύ ορθόδοξου λαϊκού θεατρικού δρώμενου και εκκλησιαστικής ακολουθίας: συμβολή στην Ελληνική Λαογραφία και στην Ιστορία της Λατρείας

Abstract

The dissertation with topic "The Holy Footwashing: Between an orthodox popular theatrical event and an ecclesiastical ceremony. Contribution to Greek Folklore and the History of Worship" examines the relation of the ceremony-event of the Holy Footwashing with the Theater and Folklore. The theological background of the footwashing in the Judeo-Christian tradition is first investigated; the thesis presents the incidents from the Old Testament, where the ritual of washing the feet is based on the rules of traditional hospitality and was a custom of Israel. The main event of the Holy Footwashing during the Last Supper is analyzed, with the necessary hagiographic foundation and analysis of the text from the Gospel of John (13, 1-20), the reflection on the relation of this Gospel with the rest of the Gospels (Synoptic Problem) and the reflection on the character and the time of the Last Supper and the Washbasin is given. The Fathers of the Church’s interpretive approach follows, with all the Fathers perceiving the Footwashing as an example of humility and sacrificial disposition shortly before the Passion.The historical development of the ceremony of the Holy Footwashing until the 14th century is presented in the following chapter. The beginnings of the ceremony in the West and the first reference to the beginning of the 4th century, its evolution up to the end of the 7th century are examined and the views for the Footwashing of prominent Latin teachers are presented. Next, the evolution of the Footwashing in the East is examined, initially in the Church of Jerusalem, where the first reference to the Footwashing in the East in the beginning of the 5th century is located. Manuscript 43 of the Monastery of the Holy Cross, of the year 1122, is the most important source for this Ceremony in Jerusalem as it includes the Typicon of the Church of the Resurrection, with a rich formal layout and the first dramatized elements. The Footwashing Ceremonies in the Typicon of the Church of Jerusalem’s show a tendency of evolution from simple structures to more complex ones and an increasing willingness to dramatize the events of Jesus' life within sacred Ceremonies.Then the Holy Footwashing in the Church of Constantinople is studied, as it is presented in the manuscript tradition, dating from the 8th to the 13th century. The Footwashing Ceremonies included in seventeen manuscripts were studied (e.g. Barber Wish List, Typical of the Great Church (Hagia Sophia), in the Manuscripts Sinai Gr 734-735 (two Sequences), Dresden 104, Messina Gr 115, Typicons of the Monasteries of Constantinople Evergetidos, Kecharitomeni and Pantokrator). The study of these sources shows that the historical development of the Footwashing Ceremonies reflects the various phases of development of the Worship in Constantinople (Constantinopolitan Tradition), especially after the Iconoclasm and until the 13th century. It is a period when the Parish Typicon (Cathedral Rite) begins to be influenced and eventually displaced by the Studion Monastery Typicon, which in turn was influenced by the Typicon of St. Savvas of Palestine. The monastic influences, from Studion Monastery and the neo-Sabbaitic, on the Church (Constantinople) that dominated the Parish Typicon are evident, as well as their interactions on both sides. An important element of the dissertation is the presentation of the Footwashing Ceremony in the Greek-Arabic Euchologion of the Library of the Patriarchate of Alexandria (no. 46) of the 14th century. This is a unique Footwashing Ceremony that survives in a single known manuscript in Alexandria. It combines elements from the Typica of Jerusalem and Constantinople, with original hymnological (triode Canon of Andreas of Crete) and liturgical elements (connection with the Ceremony of Compline), and its promotion contributes to the research of the history of this Church Ceremony. The Ceremonies of modern times, as held in the recent centuries in Jerusalem, Patmos and Samos are of particular interest. These Ceremonies are extensive, with impressive hymnological and functional elements and intense dramatization, with dialogues that make up individual "scenes-episodes". The following is an examination of the depiction of the Footwashing in Byzantine Art (miniature manuscripts, monumental paintings and portable icons). The way in which the Footwashing is performed in heterodox traditions, especially among the Roman Catholics and the Armenians, proving the ecumenical character of this representation with its strong didactic character towards the faithful is of particular interest.The last part presents the author’s reflections on the theater in the Eastern Roman Empire and its relationship with the Church and analyzes the elements from the Popular Theater that have been involved in the Footwashing Ceremony and make it a liturgical drama. In conclusion, the Holy Footwashing Ceremony remains a Ceremony (Acolouthy) of the Church, integrated in the festive cycle of Easter, which represents-dramatizes a unique biblical event of humiliation of the Lord to exemplify the Apostles, using elements of the theatrical convention (roles, dialogues, scenic elements). There are elements of dramatization in the medieval Ceremonies of Jerusalem and Constantinople, but they develop impressively in the newer Sequences, which are performed to this day.

Η διατριβή με θέμα «ο Ιερός Νιπτήρας μεταξύ ορθοδόξου λαϊκού θεατρικού δρωμένου και εκκλησιαστικής ακολουθίας. Συμβολή στην Ελληνική Λαογραφία και στην Ιστορία της Λατρείας» εξετάζει τις σχέσεις της Ακολουθίας-δρώμενου του Ιερού Νιπτήρα με το θέατρο και την Λαογραφία. Αρχικά ερευνάται το θεολογικό υπόβαθρο του Νιπτήρα στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση. παρουσιάζονται τα περιστατικά από την Παλαιά Διαθήκη, όπου η τελετουργία της νίψης των ποδιών στηρίζεται στους κανόνες της παραδοσιακής φιλοξενίας και αποτελούσε έθιμο του Ισραήλ. Αναλύεται το κυρίως γεγονός του Ιερού Νιπτήρα κατά την διάρκεια του Μυστικού Δείπνου, με την απαραίτητη αγιογραφική θεμελίωση και ανάλυση του κειμένου από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (13, 1-20), τον προβληματισμό για την σχέση του Ευαγγελίου αυτού με τα υπόλοιπα Ευαγγέλια (Συνοπτικό Πρόβλημα) και παρατίθεται ο προβληματισμός για τον χαρακτήρα και τον χρόνο τέλεσης του Μυστικού Δείπνου και του Νιπτήρα. Ακολουθεί η πατερική ερμηνευτική προσέγγιση, με το σύνολο των Πατέρων βλέπουν τον Νιπτήρα ως ένα παράδειγμα ταπείνωσης και θυσιαστικής διάθεσης λίγο προ του Πάθους. Ακολούθως παρουσιάζεται η ιστορική εξέλιξη της τελετής του ιερού Νιπτήρα έως τον 14ο αιώνα. Εξετάζονται οι απαρχές της τελετής στην Δύση και η πρώτη αναφορά στις αρχές του 4ου αιώνα, η εξέλιξή της στη ως τα τέλη του 7ου αιώνα και παρατίθενται οι απόψεις για τον Νιπτήρα επιφανών Λατίνων διδασκάλων. Ακολούθως εξετάζεται η εξέλιξη του Νιπτήρα στην Ανατολή, αρχικά στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων, όπου και εντοπίζεται η πρώτη αναφορά του Νιπτήρα στην Ανατολή στις αρχές του 5ου αιώνα. Το χειρόγραφο 43 της Μονής του Τιμίου Σταυρού, του έτους 1122, είναι η σημαντικότερη πηγή για την Ακολουθία αυτή στα Ιεροσόλυμα καθώς περιλαμβάνει το Τυπικό του Ναού της Αναστάσεως, με πλούσια τυπική διάταξη και τα πρώτα δραματοποιημένα στοιχεία. Οι Ακολουθίες του Νιπτήρα στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων δείχνουν μία τάση για εξέλιξη από τις απλές δομές στις πιο σύνθετες και μία αυξανόμενη διάθεση να δραματοποιήσουν τα γεγονότα της ζωής του Ιησού εντός ιερών Ακολουθιών. Στην συνέχεια μελετάται ο ιερός Νιπτήρας στην Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως, όπως αυτή παρουσιάζεται στην χειρόγραφη παράδοση, χρονολογημένη από τον 8ο έως τον 13ο αιώνα. Μελετήθηκαν οι Ακολουθίες του Νιπτήρα που περιλαμβάνονται σε δεκαεπτά χειρόγραφα (π.χ. Βαρβερινό Ευχολόγιο, Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας (Αγία Σοφία), στα Χειρόγραφα Sinai Gr 734-735 (δύο Ακολουθίες), Dresden 104, στο Messina Gr 115, Τυπικά των Μονών της Κωνσταντινουπόλεως Ευεργέτιδος, Κεχαριτωμένης και Παντοκράτορος). Από την μελέτη αυτών των πηγών προκύπτει ότι η ιστορική εξέλιξη της Ακολουθίας του Νιπτήρος αντικατοπτρίζει τις διάφορες φάσεις ανάπτυξης της Λατρείας στην Κωνσταντινούπολη, ιδιαίτερα μετά την Εικονομαχία και έως τον 13ο αιώνα. Είναι μία περίοδος που το ενοριακό Τυπικό αρχίζει να επηρεάζεται και τελικά να εκτοπίζεται από το στουδιτικό Τυπικό, που με την σειρά του ήταν επηρεασμένο από Τυπικό του Αγίου Σάββα Παλαιστίνης. Είναι εμφανείς οι μοναστικές, στουδιτικές και νέο-σαββαϊτικές επιρροές στο έδαφος (Κωνσταντινούπολη) που υπερίσχυε το ενοριακό Τυπικό, όπως και οι εκατέρωθεν αλληλεπιδράσεις τους. Σημαντικό στοιχείο της διατριβής αποτελεί η παρουσίαση της Ακολουθίας του Νιπτήρα στο Ελληνοαραβικό Ευχολόγιο της Βιβλιοθήκης του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας (αρ.46) του 14ου αιώνα. Πρόκειται για μία μοναδική στο είδος της Ακολουθία του Νιπτήρος που σώζεται σε ένα μόνο γνωστό χειρόγραφο στην Αλεξάνδρεια. Σ’ αυτήν συνδυάζονται στοιχεία από τα Τυπικά των Ιεροσολύμων και της Κωνσταντινουπόλεως, με πρωτότυπα υμνολογικά (τριώδιος Κανόνας του Ανδρέα Κρήτης) και λειτουργικά στοιχεία (σύνδεση με την Ακολουθία του Αποδείπνου), και η ανάδειξή της συμβάλει στην έρευνα της ιστορίας αυτής της Ακολουθίας της Εκκλησίας. Οι Ακολουθίες των νεότερων χρόνων, όπως τελούνται τους τελευταίους αιώνες στα Ιεροσόλυμα, στην Πάτμο, στη Σάμο έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον. Οι Ακολουθίες αυτές είναι εκτεταμένες, με εντυπωσιακά υμνολογικά και λειτουργικά στοιχεία και έντονη δραματοποίηση, με διαλόγους που απαρτίζουν επιμέρους «σκηνές-επεισόδια». Ακολουθεί η εξέταση της απεικόνισης του Νιπτήρα στην Βυζαντινή Τέχνη (μικρογραφίες χειρογράφων, μνημειώδεις ζωγραφική και φορητές εικόνες). Ωσαύτως ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος τέλεσής του Νιπτήρα σε ετερόδοξες παραδόσεις, ειδικά στους Ρωμαιοκαθολικούς και στους Αρμενίους, αποδεικνύοντας τον οικουμενικό χαρακτήρα αυτής της αναπαράστασης με τον έντονο διδακτικό χαρακτήρα προς τους πιστούς.Στο τελευταίο μέρος παρουσιάζεται ο προβληματισμός για το θέατρο στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και η σχέση του με την Εκκλησία και αναλύονται τα στοιχεία από το λαϊκό θέατρο που έχουν εμφιλοχωρήσει στην Ακολουθία του Νιπτήρα και την καθιστούν λειτουργικό δράμα. Συμπερασματικά, ο ιερός Νιπτήρας παραμένει μία Ακολουθία της Εκκλησίας, ενταγμένη στον εορτολογικό κύκλο του Πάσχα, που παριστάνει-δραματοποιεί ένα μοναδικό βιβλικό γεγονός ταπείνωσης του Κυρίου προς παραδειγματισμό των Αποστόλων, χρησιμοποιώντας στοιχεία της θεατρικής σύμβασης (ρόλοι, διάλογοι, σκηνικά στοιχεία). Στοιχεία δραματοποίησης υπάρχουν και στις μεσαιωνικές Ακολουθίες των Ιεροσολύμων και της Κωνσταντινουπόλεως αλλά αυτά αναπτύσσονται εντυπωσιακά στις νεότερες Ακολουθίες, οι οποίες τελούνται ως τις ημέρες μας.